ΕΛ: ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΛΥΤΡΑΣ

«Η αγάπη προς το ωραίον είναι η γέφυρα μεταξύ Θεού και ανθρώπου» Λύτρας

Νικηφόρος Λύτρας

Ο Νικηφόρος Λύτρας είναι ένας από τους κορυφαίους έλληνες ζωγράφους αλλά και από τους πρωτοπόρους στη διδασκαλία της ζωγραφικής στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα αλλά και από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της σχολής του Μονάχου. Ο Λύτρας κατάφερε να απαλλάξει την ελληνική ζωγραφική από το στίγμα του επαρχιωτισμού και της αβεβαιότητας μια και ήταν σε πειραματικά στάδια, και κατάφερε να μεταπλάσει τη δυτική εμπειρία του σε γνήσια ελληνική έκφραση!

"Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας απ τον Κανάρη" 1873

Ο Λύτρας γεννήθηκε το 1832 στον Πύργο της Τήνου. Η μάνα του ήταν η Χρυσαυγή Λύτρα και ο πατέρας του ήταν ο Αντώνιος Λύτρας και εργαζόταν ως λαϊκός μαρμαρογλύπτης ο οποίος, αφού ταξίδευσε σε όλες τις μεγάλες πόλεις στα Βαλκάνια λόγω δουλειάς, κατέληξε στην όμορφη και άγονη Τήνο. Ο πατέρας του, του μετέδωσε αυτή την αγάπη για την τέχνη και η καλλιτεχνική έφεση του μικρού Νικηφόρου εκδηλώνεται. Ο δάσκαλος του στο σχολείο μάλιστα του είχε πει «Συ, παιδί μου, εγεννήθης ζωγράφος, πριν καν διδαχτείς τη ζωγραφική».

Έργο του Raffaelo Ceccoli, δάσκαλος του Λύτρα

Στα 18 του χρόνια, το 1850, πηγαίνει στην Αθήνα με συνοδεία του πατέρα του και γράφτηκε στο Σχολείο των Τεχνών (σημερινή ΑΣΚΤ) στη ζωγραφική. Δάσκαλοι του ήταν τα αδέλφια Γεώργιος Μαργαρίτης (1814-1884) και Φίλιππος Μαργαρίτης (1810-1892) όπου και οι δύο τους ακολουθούσαν την άχρωμη ρομαντική τάση του κλασικού ευρωπαϊκού ακαδημαϊσμού Άλλοι δάσκαλοι του ήταν ο ιταλός και ευαίσθητος καλλιτέχνης Raffaelo Ceccoli, ο μοναχός Αγαθάγγελος Τριανταφύλλου (σαν καθηγητής του στην ξυλογραφία) και ο διευθυντής της Σχολής ο Γερμανός Ludwig Thiersch (1825-1909) όπου ο τελευταίος συνεπαρμένος από το μοναδικό ταλέντο του Λύτρα, τον πήρε υπο την προστασία του και τον ανέδειξε.

Έργο του Γ. Μαργαρίτη, δασκάλου του Λύτρα με τίτλο
"Ο Καραϊσκάκης ορμά έφιππος προς την Ακρόπολη" 1844

Έργο του Ludwig Thiersch, δασκάλου του Λύτρα

Έργο του Ludwig Thiersch

Το 1835- ’55 ο Λύτρας αγιογραφεί μαζί με τον Ludwig Thiersch την ρώσικη εκκλησία της Σωτήρας του Λυκοδήμου στην Αθήνα. Στις παραστάσεις που κοσμούν το εσωτερικό του ναού μπορεί κανείς να δει την αναμόρφωση της βυζαντινής τέχνης με τους κανόνες της δυτικής ζωγραφικής, όπως του χρυσού βάθους και των εικονογραφικών τύπων των θρησκευτικών παραστάσεων, με την τεχνική της δυτικής ζωγραφικής, όπως προοπτική, φωτοσκίαση, ελαιοχρώματα. Η βαθιά επίδραση που δέχθηκε ο Λύτρας από τον Thiersch κατά τη διάρκεια της συνεργασίας τους στη Ρώσικη Εκκλησία, είναι ιδιαίτερα εμφανής στις τοιχογραφίες που φιλοτέχνησε ο Λύτρας στον μικρό ναό του Αγίου Γεωργίου στο Χαϊδάρι.
Το 1856 τελειώνει τις σπουδές του. Έχουν προηγηθεί πολλές διακρίσεις του σε διαγωνισμούς και εκθέσεις με κορυφαία την παγκόσμια έκθεση στο Παρίσι. Το 1856-΄58 διδάσκει το μάθημα της Στοιχειώδους Γραφής στο ίδιο ίδρυμα.
Οι προϋποθέσεις για την έκφανση της νεοελληνικής ζωγραφικής του 19ου αιώνα πηγάζουν από τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό και κλασικισμό. Γιαυτό έχει και μεγάλη αξία και ο ρομαντισμός και ο κλασικισμός για εμάς. Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τις εξελίξεις και ως προς τους έλληνες ζωγράφους της εποχής! Ο φιλελληνισμός του Λουδοβίκου Ά της Βαυαρίας μεταβάλλει το Μόναχο σε μιαν Αθήνα! Η βασιλεία του γιού του Όθωνα στην Ελλάδα δημιουργούν τις προϋποθέσεις για να πάνε οι έλληνες ζωγράφοι στο Μόναχο. Εκεί οι έλληνες σαν άρχοντες, σαν απόγονοι των αρχαίων ελλήνων, αποκτούσαν αυτοπεποίθηση και άρχισαν να βλέπουν την Ελλάδα με άλλα μάτια. Ελλάδα:Η πατρίδα τους, μια χώρα με μεγαλείο και παράδοση που χρειάζεται να αναδειχθεί.
Το 1860, με την οικονομική υποστήριξη της ελληνικής κυβέρνησης, και όντας 28 χρονών, σπουδάζει ως το 1866 στην Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών στο Μόναχο. Στην ουσία την υποτροφία την πήρε από τον γερμανό βασιλιά Όθωνα που κυβερνούσε την Ελλάδα τότε, και που ήταν φίλος του γερμανού δασκάλου του. Στο μεταξύ, ο Λύτρας είχε γνωριστεί με τον ευκατάστατο συμπατριώτη του Νικόλαο Νάζο, ο οποίος ανέλαβε τον ρόλο του χορηγού του.

«Απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγόριου του ‘Ε» Λύτρας
Μόναχο: Η καρδιά της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής τότε ζωής όπου αναβίωναν τον χρυσό αιώνα του Περικλή όπου είχε πηγή της τον αρχαίο ελληνικό κλασικισμό στην ακμή του. Το 1862 ο Όθωνας εκδιώκεται και η υποτροφία του Λύτρα διακόπτεται. Χορηγός του είναι πια ο εύπορος Βαρόνος και πρεσβευτής της Ελλάδος στη Βιένη, ο Σιμών Σίνας. Ο Λύτρας θα του ζωγραφίσει το έργο «Απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγόριου του ‘Ε».

Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη (1865) έργο του Λύτρα

Βασικός εκπρόσωπος του κλασικισμού, της ιστορικής ρεαλιστικής ζωγραφικής και μέγας δάσκαλος της Σχολής του Μονάχου είναι ο Karl von Piloty (γιός λιθογράφου). Με αυτόν τον καθηγητή ο Λύτρας αναπτύσσεται. Ακολουθεί τη γραμμή του δασκάλου του με το έργο του «Η Αντιγόνη μπρός στο νεκρό Πολυνίκη» 1865. Ο Piloty έγραφε για τον Λύτρα πως είναι κατευθείαν απόγονος του εξαίρετου ζωγράφου της αρχαιότητας Απελλού Σε αυτόν τον σύνδεσμο θα διαβάσουμε για τον Πιλότυ. Εκπληκτικός!!!

ΚΑΠΟΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ Karl von Piloty

Καλοκαίρι του 1865, ενώ ο Λύτρας θα έφευγε για την Ελλάδα, συναντά τον φίλο του και συμπατριώτη του Νικόλαο Γύζη όπου πήγαινε και αυτός για σπουδές στο Μόναχο δίπλα στον Piloty. Μαζί επισκέφτηκαν πολλές εκθέσεις και μουσειακούς χώρους.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Λύτρας διορίζεται καθηγητής στην Καλών Τεχνών και έμεινε για 38 χρόνια ενώ παράλληλα είχε το εργαστήριο του πίσω από το Πολυτεχνείο.

"Η Μήδεια που σκοτώνει τα παιδιά της"
Λύτρας
Στο έργο του: Επιδίδεται στην ηθογραφία. Όπως και ο Πιλότι, διαλέγει ιστορικές σκηνές δραματικού περιεχομένου που τις δραματοποιεί ακόμα περισσότερο τονίζοντας όλα τα στοιχεία του πάθους. Το θέμα που τον απασχόλησε αρχικά είναι "Η Μήδεια που σκοτώνει τα παιδιά της".
Οι Γάλλοι ρεαλιστές, λόγω της ανάγκης τους για κοινωνική καταγγελία, είχαν επικεντρωθεί να ζωγραφίζουν θέματα για την αξιοπρέπεια του μόχθου του αγρότη και του βιομηχανικού εργάτη (είμαστε στη εποχή που ανθεί η βιομηχανία και ο εργάτης από ελεύθερος γίνεται σαν ένα μηχάνημα, απρόσωπος). Οι καλλιτέχνες πάλι των γερμανικών χωρών που ήταν όλο και πιο εξαρτώμενοι από το τι επιθυμούσαν οι μικροαστοί και οι μεσοαστοί, τα έργα τους απεικονίζουν σκηνές της καθημερινής ζωής. Εικόνες με γαλήνη και θαλπωρή. Αυτό μαθαίνει ο Λύτρας στη σχολή του. Επηρεάζεται από την γερμανική ηθογραφία αλλά ακολουθεί τα πνευματικά αιτήματα της εποχής του που ήταν η ελληνική ιδιαιτερότητα. Τον Λύτρα τον συγκινούν βαθιά γεγονότα της επαρχιώτικης οικογενειακής ζωής.
Από το 1880 η ηθογραφία κυριαρχεί και στη λογοτεχνία. Βλέπε Παπαδιαμάντη, Καρκαβίτσα..

«Επιστροφή από το πανηγύρι της Πεντέλης»
Γενικά υπήρχε μια εθνική εσωστρέφεια και στους περισσότερους καλλιτέχνες. Ήθελαν να στηρίξουν ότι ελληνικό μια και είχαμε περάσει από μια πολύ μακρόχρονη Τουρκοκρατία και κατόπιν από Γερμανοκρατία με τον Όθωνα. Οι δυτικές δυνάμεις δεν υποστήριζαν τα ελληνικά δίκαια και οι ίδιες αναπτυσσόταν και επιβάλλονταν πολιτικά αλλά και πολιτισμικά. Εμείς οι έλληνες που θα βρισκόμασταν; Θα ήμασταν ή παραπεταμένοι ή άφαντοι; Οι έλληνες καλλιτέχνες αντιτάχθηκαν στην ηγεμονική Ευρώπη παρουσιάζοντας την αυθεντικότητα της ελληνικής ζωής. Υπήρχε ένας έντονος φόβος μην αφομοιωθούμε από τους ξένους, μην μας καταπιούν και χαθούμε. Με άλλα λόγια, επιστροφή στις ρίζες μας. Αυτή ήταν η ηθογραφία του Λύτρα!! Ανάδειξη της εθνικής μας ταυτότητας και διεκδίκηση του αυτόχθονος αισθήματος.
Ο Λύτρας θεματικά προσανατολίζεται στην Ελλάδα. Εξαιρετικό το έργο του «Επιστροφή από το πανηγύρι της Πεντέλης» όπου απεικονίζει μιαν ελληνική οικογένεια. Η εικόνα διατηρεί τον χαρακτήρα του στιγμιαίου. Έχει μια ζωντάνια! Δεν είναι διόλου άκαμπτη, στημένη. Σε αυτό το έργο συνθέτει συνειδητά με βάση ενός παλαιότερου προτύπου, έργο του Πίτερ Φν Ες. Με τον καιρό όμως το δυναμικό στοιχείο του έλληνα Λύτρα ενισχύεται από την αμεσότητα των βιωμάτων του και διαφοροποιεί το έργο του από του γερμανού Πίτερ. Έξοχο παράδειγμα τέτοιας περίπτωσης είναι το έργο του «Τα κάλαντα».

"Τα κάλαντα" Νικηφόρος Λύτρας 1873

Το 1873 μαζί με τον Γύζη πάνε για 3 μήνες στη Μ. Ασία για νέες εικόνες, νέες εντυπώσεις που πράγματι βρίσκουν έκπληκτοί! Αυτό καταγράφεται στα αμέτρητα σχέδια τους που έφεραν μαζί τους πίσω. Ο Λύτρας προσπάθησε εκεί να μάθει την επίδραση που είχε η Ανατολή στον κλασικισμό και αυτό για να κατανοήσει καλύτερα και να μελετήσει και από άλλη οπτική τον βυζαντινό ρυθμό ο οποίος γεννήθηκε από το πάντρεμα της αραβικής τέχνης και τον κλασικισμό.

Ο Λύτρας με τον φίλο του και ζωγράφο Γύζη

"Η προσμονή" Λύτρας
Ο Λύτρας με τα ταξίδια του στο Μόναχο (1874-’75 και 1879) ανανεώνει τη σχέση του με την δυτικοευρωπαϊκή τέχνη. Ο κύκλος του ζωγράφου Ναεντόλ επηρεάζει το έργο του. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί γίνονται ακόμα πιο ανοιχτά, τα περιγράμματα διαγράφονται καθαρά, το φως γίνεται πιο αισθητό. Τέτοια πχ έργων είναι «Το φίλημα» και «Η προσμονή». Παρόλα αυτά, η προσήλωση του Λύτρα στη σχολή του Μονάχου θα παραμείνει ως το τέλος του.

"Το φίλημα" Λύτρας 1878

Το 1879 ταξιδεύει στην Αίγυπτο, όπου σε ένα από τα γράμματα του έγραφε στον Γύζη πόσο ευχαριστημένος ήταν. Και τι δεν τράβηξε από το Υπουργείο για να κάνει αυτό το ταξίδι! Μέχρι που υπέβαλε την παραίτηση του. Tο Υπουργείο υπαναχώρησε. Την ίδια χρονιά παντρεύεται την Ειρήνη Κυριακίδη. Ήταν κόρη έμπορου από τη Σμύρνη. Ένα χρόνο μετά γεννιέται ο πρώτος του γιός ο Αντώνης και έπειτα οι άλλοι 4 γίοι του: Ο Νιλόλαος που έγινε επίσης σπουδαίος ζωγράφος, ο Όθωνας ( ονόμασε έτσι τον γιο του προς τιμή του Όθωνα του βασιλιά της Ελλάδας που τον χρηματοδότησε;) όπου και έγινε γλύπτης. Κατόπιν γεννήθηκε ο γιος του ο Περικλής που έγινε και αυτός γλύπτης και οδοντίατρος και κατόπιν γεννήθηκε ο Λύσανδρος. Τέλος, έκανε και μια κόρη την Χρυσαυγή.

Λύτρας

"Παιδί που στρίβει τσιγάρο" Λύτρας 1895

Από το 1880 η φήμη του είναι πια εδραιωμένη. Ακολουθούν σειρά διεθνών και πανελληνίων εκθέσεων, όπως και μετάλλια. Μάλιστα, το 1903 παρασημοφορήθηκε με τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος.

"Κόρη στο ποτάμι" Λύτρας 1872

"Μητρότητα" 1870

"Καλόγερος" Λύτρας, 1900

"Ο γαλατάς¨Λύτρας 1895

Το 1882 ήταν η δυσκολότερη χρονιά του όταν το Υπουργείο του επέβαλε μαθητές που δεν είχαν προβιβαστεί στην τάξη του και ο Λύτρας απειθαρχεί και δεν συμμορφώνεται. Αποτέλεσμα είναι να τιμωρηθεί με προσωρινή παύση. Οι μαθητές του καταγγέλλουν τον τρόπο εκδίωξης του με συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις και νοικιάζουν όλοι μαζί ένα δωμάτιο ώστε να γίνει άτυπα πια εργαστήριο με τον Λύτρα δάσκαλο τους που τους δίδασκε δωρεάν. Τον έβλεπαν σαν δάσκαλο και σαν πατέρα. Η φυσιογνωμία του ήταν γλυκιά, η έκφραση του ήρεμη, η ομιλία του απαλή και τα μάτια του έλαμπαν. Τον χαρακτήριζαν «γλυκής και πράος».
Αν και ο Λύτρας ήταν προσκολλημένος πάντα στις αρχές του ακαδημαϊσμού, εντούτοις προέτρεπε πάντα τους μαθητές του να είναι ανοιχτοί στις νέες τάσεις.

"Χρήστος ο αράπης" Λύτρας 1873

"Η κλεμμένη" Λύτρας 1873

"Μωψ γάτος" Λύτρας, λάδι σε χαρτόνι

"Φελάχα" Λύτρας 1873

"Στο μαγερειό" Λύτρας 1872

"Παιδί που καπνίζει" Λύτρας, 1894- 95

"Άνθη επιταφίου" Λύτρας 1901

Τα έργα των τελευταίων του χρόνων διαπνέονται από την μελαγχολία των γηρατειών, από θρησκευτικές ανησυχίες και μηνύματα θανάτου. Προς το τέλος της ζωής του, ασκητικές και μαυροντυμένες υπάρξεις με κέρινα πρόσωπα πήραν την θέση των λυγερόκορμων κοριτσιών
Το 1904, σε ηλικία 72 ετών πεθαίνει ύστερα από μια σύντομη ασθένεια που εικάζεται για δηλητηρίαση από τα χρώματα. Την θέση του στην Καλών Τεχνών θα πάρει ο Ιακωβίδης ο οποίος ήταν ένας από τους μαθητές του και έγινε ένας από τους σημαντικότερους έλληνες καλλιτέχνες της εποχής. Άλλοι σημαντικοί μαθητές του Λύτρα με διαφορετική πορεία ο καθένας τους ήταν ο Πολυχρόνης Λεμπέσης, ο Περικλής Πανταζής, ο γιός του Νικόλαος Λύτρας, ο Νικόλαος Βώκος, ο Γιώργος Ροϊλος, Δημήτρης Γερανιώτης, Σπύρος Βικάτος κτλ..
Οι προσωπογραφίες του Λύτρα (όπως και των Γύζη και Ιακωβίδη) μας αποκαλύπτουν πως ο άνθρωπος ήταν μια ιερή αξία στα μάτια τους. Μια οντότητα ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο που με το ήθος του και την ανεπτυγμένη σκέψη του καταφέρνει να αντιταχθεί στο χάος. Όσο για το στήσιμο των προσώπων, χρησιμοποιεί τους κλασικούς συνθετικούς τρόπους.
ΚΑΠΟΙΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΛΥΤΡΑ

Το χρώμα: Στο πρώιμο έργο του «Η Αντιγόνη εμπρός στον νεκρό Πολυνίκη» (1865) βλέπουμε πως τα χρώματα που χρησιμοποιεί υπηρετούν το θέμα. Η δραματικότητα της σκηνής είναι επιτυχής περισσότερο με την χρησιμοποίηση ενός πολύ έντονου κιαροσκούρου (δηλ έντονη εναλλαγή φωτεινών-σκούρων). Η σκηνοθεσία του φωτισμού είναι απίθανα μελετημένη! Το φώς πέφτει πάνω στο νεκρό και αναδεικνύει την πλαστικότητα του σώματος ενώ παράλληλα ελκύει το μάτι του θεατή. Η κλίμακα πάλι των σκούρων χρωμάτων (από γκριζοπράσινο μέχρι και το μαύρο) δείχνει το πένθος, την τραγικότητα.
Στις πρώιμες ηθογραφίες του η παλέτα του θερμαίνεται! Περισσότερα ζεστά καφετιά, ώχρες, ενεργητικό κόκκινο. Ένα από αυτά τα έργα είναι και το «Επιστροφή από το πανηγύρι της Πεντέλης», «Τα Κάλαντα» κτλ… Σε όλα αυτά τα έργα το φώς αλλάζει μια και είναι φως της υπαίθρου και όχι πια ενός κλειστού χώρου.
Επεξεργασία του θέματος του: Λιτότητα στα πάντα.
Στο τέλος της ζωής του ο Λύτρας έχει αλλάξει. Η χρωματική γκάμα έχει μεγαλώσει! Στο έργο του «Καλόγρια στο μαγκάλι» το έργο έχει ιμπρεσιονιστική χροιά! Κυριαρχεί το χρώμα με αδρές πινελιές από όπου προκύπτουν οι μορφές, το σχέδιο εξαφανίζεται.
«Επίσημος προσωπογράφος της υψηλής κοινωνίας φιλοτέχνησε ολόσωμα μνημειακά πορτρέτα μελών των οικογενειών Σερπιέρη, Καυτατζόγλου, διευθυντών της Εθνικής τράπεζας και άλλων. Στην πραγματικότητα, όμως, οι βιοτικές ανάγκες ήταν που τον υποχρέωσαν να ζωγραφίζει προσωπογραφίες εξεχόντων προσώπων. Έτσι, μολονότι είναι αριστουργηματικές, δεν ήταν αυτές στις οποίες ο Λύτρας έκλεινε μέσα τη ψυχή του.

""Γυμνό" 1870-72 Λύτρας
Η καλλιτεχνική δύναμη του Νικηφόρου Λύτρα βρίσκεται μέσα στους ηθογραφικούς του πίνακες με θέματα της ζωής στο χωριό και την πόλη, που ακτινοβολούν ολόκληρη τη θέρμη και τη φωτεινή του αγάπη για την ελληνική ζωή και το αγνό ελληνικό σπίτι. Τα γραφικά έθιμα και τα στιγμιότυπα ενέπνευσαν μερικά από τα πλέον γνωστά ηθογραφικά έργα του: Ψαριανό μοιρολόι, Παιδί που στρίβει τσιγάρο, Η αναμονή, Ο κακός έγγονος, Η κλεμμένη, το Μετά την πειρατείαν, Η αρραβωνιασμένη, Το λιβάνισμα, Η ορφανή, Τα άνθη του επιταφίου, Ο όρθρος, Ο γαλατάς, Το φίλημα, Το αυγό του Πάσχα, Ο μάγκας και κυρίως Τα κάλαντα αποτελούν τα αντιπροσωπευτικότερα έργα του Λύτρα. Οι ηθογραφίες του Λύτρα, είδος στο οποίο θεωρείται εισηγητής, ανταποκρίνονται στην κυρίαρχη ιδεολογία της αστικής τάξης της εποχής και στο γενικό αίτημα για την απόδειξη της ιστορικής συνέχειας των Ελλήνων.»
ΚΑΠΟΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΚΙΤΣΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΑ...