Ἡ Κλεοπάτρα Ζ' Φιλοπάτωρ ἔμελλε νὰ εἶναι ἡ τελευταία Φαραὼ τῆς ἑλληνιστικῆς Αἰγύπτου, πρὶν αὐτὴ μετατραπεῖ σὲ ἐπικράτεια τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας.
Ἡ βασιλεία της συνέπεσε μὲ τὸ τέλος τῆς μακεδονικῆς δυναστείας στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο, δίνοντας τέλος στὴν ἑκατοντάχρονη καὶ πλέον ἡγεμονία τῶν Πτολεμαίων στὴν περιοχή.
Οἱ ἱστορίες καὶ οἱ μῦθοι γιὰ τὴ ζωὴ τῆς καλλονῆς βασίλισσας δίνουν καὶ παίρνουν, ἕνα ὡστόσο εἶναι ἀναντίρρητο: ἡ ἐπιρροὴ ποὺ ἄσκησε ἡ γοητεία καὶ ἡ προσωπικότητά της σὲ δυὸ ἀπὸ τοὺς πλέον ἰσχυροὺς ἄντρες τῆς ἐποχῆς, τοὺς πανίσχυρους Ρωμαίους Ἰούλιο Καίσαρα καὶ Μάρκο Ἀντώνιο!
Δαιμόνια τιμονιέρισσα καὶ πνεῦμα κοφτερό, ἡ Κλεοπάτρα θὰ ἐπηρέαζε καθοριστικὰ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῆς Ρώμης καὶ θὰ ἔφερνε τὰ πάνω-κάτω στὴν αὐτοκρατορία.
Καὶ βέβαια θὰ ἐνσάρκωνε ὅσο ἴσως καμιὰ τὸ πρότυπο τῆς famme fatale, μὲ τὸ τραγικό της τέλος νὰ προσυπογράφει τὸ μοιραῖο τῆς ζωῆς της...
Πρῶτα χρόνια
Ἡ Κλεοπάτρα Ζ' Φιλοπάτωρ γεννιέται τὸ 69 π.Χ. ὡς κόρη τοῦ ἡγεμόνα τῆς Αἰγύπτου Πτολεμαίου ΙΒ' Αὐλητῆ καὶ τῆς Κλεοπάτρας Ε' Τρύφαινας (ἀδελφῆς ἢ ξαδέλφης τοῦ ἡγεμόνα), μὲ τὸν βασιλικὸ οἶκο νὰ ἕλκει τὴν καταγωγὴ τοῦ ἀπὸ τὸ 323 π.Χ. καὶ τὸν θάνατο τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, ὅταν ὁ Μακεδόνας στρατηγὸς Πτολεμαῖος Α' ἀνέλαβε τὴν περιοχὴ μετὰ τὴ μοιρασιὰ τῆς ἀλεξανδρινῆς αὐτοκρατορίας. Τὸ τέλος τῶν Πτολεμαίων στὴν Αἴγυπτο θὰ λάμβανε χώρα λίγο ἀργότερα, τὸ 30 π.Χ., μὲ τὴν προσάρτηση τῆς Aegyptus στὴν παντοδύναμη ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία.
Γιὰ τὰ παιδικὰ χρόνια τῆς Κλεοπάτρας δὲν εἶναι καὶ πολλὰ γνωστά, μεγάλωσε ὅμως σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ τὸ βασίλειο τῆς Αἰγύπτου εἶχε παρακμάσει, μὲ τὴν κυβερνητικὴ διαφθορὰ καὶ τὸν ἐκφυλισμὸ νὰ ἐπικρατοῦν, συγκεντρώνοντας τὴ δυσαρέσκεια τῶν ὑπηκόων. Ταυτοχρόνως, ἡ Αἴγυπτος εἶχε ἀπολέσει τὴν παλιά της αἴγλη, χάνοντας ἐδάφη (Συρία, Κύπρος, Κυρήνη) καὶ γινόμενη ἕρμαιο ἐπιδρομῶν καὶ ρωμαϊκῶν ἐπεμβάσεων στὸ ἐσωτερικό της, κάνοντάς τὴ νὰ μοιάζει ἤδη μὲ ἀνεπίσημη ρωμαϊκὴ ἐπαρχία.
To 51 π.Χ., μὲ τὸν θάνατο τοῦ Πτολεμαίου ΙΒ', ἡ μεγαλύτερη θυγατέρα του, ἡ 18χρονη Κλεοπάτρα, ἀνέρχεται στὸν θρόνο τῆς Αἰγύπτου, ὅπως φυσικὰ καὶ ὁ μεγαλύτερος ἀπὸ τὰ ἀδέλφια τῆς, ὁ μόλις 10 ἐτῶν Πτολεμαῖος ΙΓ'. Σύμφωνα μὲ τὸ ἔθιμο τῆς ἐποχῆς, τὰ δύο παιδιὰ ὄφειλαν νὰ συγκυβερνήσουν, ἐνῶ καὶ ὁ γάμος τους προσταζόταν ρητὰ ἀπὸ τὴν αἰγυπτιακὴ παράδοση.
Ἡ πρώτη αὐτὴ περίοδος βασιλείας τῆς Κλεοπάτρας μαστίστηκε ἀπὸ οἰκονομικὴ δυσπραγία, λιμούς, ἀκόμα καὶ φυσικὲς καταστροφὲς (πλημμύρες).
Τὸ ταραγμένο κλίμα καὶ ὁ ὑποσκελισμός του Πτολεμαίου ΙΓ' ἀπὸ τὸν θρόνο σύντομα ὡστόσο θὰ ὁδηγοῦσε τοὺς δύο ἡγεμόνες (καὶ τοὺς ἀκολούθους τους) σὲ εὐθεῖα σύγκρουση: ἡ Κλεοπάτρα ἐκδιώκεται ἀπὸ τὴν Ἀλεξάνδρεια, ἔπειτα ἀπὸ πλεκτάνη ποὺ στήθηκε σὲ βάρος της, καταφεύγει στὴ Συρία καὶ συγκεντρώνει στρατεύματα γιὰ νὰ ἐπιστρέψει θριαμβευτικὰ στὴν Αἴγυπτο.
Τὸ 48 π.Χ. ἦταν ἕτοιμη νὰ βαδίσει μὲ τὸν μισθοφορικό της στρατὸ κατὰ τῆς Αἰγύπτου, γιὰ νὰ ἐπιστρέψει καὶ πάλι στὴν ἐξουσία: ὁ αἰγυπτιακὸς ἐμφύλιος ἦταν πρὸ τῶν πυλῶν...
Ἡ ζωὴ στὸ πλευρὸ τοῦ Καίσαρα
Ὁ αἰγυπτιακὸς ἐμφύλιος δὲν ἦταν ὡστόσο ἡ μόνη ἐμφύλια σύγκρουση ποὺ δονοῦσε τὸν γνωστὸ κόσμο. Γιατί καὶ στὴ ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία τὰ πράγματα δὲν ἦταν καλύτερα: ἤδη ἀπὸ τὴν προηγούμενη χρονιά, τὸ 49 π.Χ., ὁ Πομπήιος, ἀφοῦ ἔλαβε οἰκονομικὴ καὶ στρατιωτικὴ βοήθεια ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο καὶ τὴν Κλεοπάτρα προσωπικὰ (μὲ τὴν ὁποία οἱ φῆμες τους ἤθελαν ζευγάρι), κινήθηκε κατὰ τοῦ Ἰουλίου Καίσαρα, σὲ αὐτὸ ποὺ ἔμελλε νὰ εἶναι ἡ τελευταία περίοδος τῆς ρωμαϊκῆς δημοκρατίας, ἡ ὁποία κατέρρεε μὲ πάταγο.
Τὰ στρατεύματα τοῦ Πομπήιου ἡττήθηκαν τελικὰ στὸν ρωμαϊκὸ ἐμφύλιο (Μάχη τῶν Φαρσάλων - 48 π.Χ.) καὶ ὁ στρατηγὸς κατέφυγε στὴν Αἴγυπτο, στὴν ὁποία εἶχε ἰσχυροὺς δεσμοὺς ἀπὸ παλιά.
Στὸν θρόνο βρῆκε ὡστόσο τὸν Πτολεμαῖο ΙΓ' καὶ ὄχι τὴν Κλεοπάτρα ὅπως ὑπολόγιζε, καὶ ὁ νέος Φαραώ, θέλοντας νὰ καλοπιάσει τὸν Καίσαρα γιὰ νὰ μὴν εἰσβάλει στὴ χώρα του, σκότωσε τὸν ρωμαῖο δελφίνο.
Αὐτὸ βέβαια δὲν ἐμπόδισε τὸν Καίσαρα, ποὺ ἦταν ἤδη στὸ κατόπι του Πομπήιου, νὰ καταφτάσει στὰ αἰγυπτιακὰ ἐδάφη λίγες μέρες ἀργότερα καὶ βλέποντας τὴ βασιλικὴ οἰκογένεια νὰ εἶναι ἕτοιμη γιὰ ἐμφύλια μάχη, μὲ τοὺς δύο στρατοὺς ἤδη παραταγμένους ὁ ἕνας ἀπέναντι στὸν ἄλλο, κατέλαβε την Ἀλεξάνδρεια χωρὶς ἀντίσταση καὶ ἔπαιξε τελικὰ ρυθμιστικὸ ρόλο στὴν ἀδερφικὴ σύγκρουση: προσπαθῶντας βέβαια νὰ συμφιλιώσει τὰ δύο ἀδέρφια, δὲν μπόρεσε παρὰ νὰ ἐρωτευτεῖ τὴν Κλεοπάτρα!
Κλεοπάτρα καὶ Πτολεμαῖος ΙΓ' συγκυβερνοῦσαν πλέον στὸ τιμόνι τῆς Αἰγύπτου, μὲ τὴ δυσαρέσκεια ὡστόσο τοῦ αἰγυπτιακοῦ λαοῦ γιὰ τὴν κατάφωρη παρέμβαση τῆς Ρώμης στὰ ἐσωτερικὰ τοῦ κράτους τοὺς νὰ μὴν ἔχει ὅμοιό της: σύντομα οἱ ἀναταραχὲς θὰ κλιμακώνονταν σὲ πόλεμο, καθὼς ὁ ἀλεξανδρινὸς στρατὸς τοῦ Πτολεμαίου ΙΓ', ποὺ μετροῦσε 20.000 ἄντρες, εἶχε στρατοπεδεύσει ἐκεῖ κοντά.
Ὑπέρτερος ἀπὸ τίς δυνάμεις τοῦ Καίσαρα, ὁ στρατὸς τοῦ Πτολεμαίου πολιόρκησε την Ἀλεξάνδρεια καὶ τὸν Καίσαρα -ποὺ κρατοῦσε ὡστόσο τὴ βασιλικὴ οἰκογένεια στὴν κατοχή του-, ὁ ὁποῖος βρέθηκε μάλιστα σὲ πολὺ δύσκολη θέση μέχρι νὰ καταφτάσουν οἱ ρωμαϊκὲς ἐνισχύσεις.
Ὁ ρωμαῖος στρατηγὸς ἀπελευθέρωσε τὸν Πτολεμαῖο γιὰ νὰ πετύχει τὴν ὑποσχεθεῖσα κατάπαυση τοῦ πυρός, ὁ νεαρὸς βασιλιᾶς ὅμως τέθηκε αὐτομάτως ἐπικεφαλῆς τοῦ ἀγῶνα κατὰ τῶν Ρωμαίων.
Φθάνοντας οἱ ρωμαϊκὲς λεγεῶνες στὴν Αἴγυπτο, νίκησαν εὔκολα τὸν τακτικὸ αἰγυπτιακὸ στρατὸ στὴ Μάχη τοῦ Νείλου, μὲ τὸν Πτολεμαῖο ΙΓ' νὰ χάνεται μιὰ καὶ καλή, πιθανότατα ἀπὸ βύθισμα τοῦ πλοίου μὲ τὸ ὁποῖο προσπάθησε νὰ διαφύγει.
Ἡ Κλεοπάτρα ἔμεινε ἔτσι ἀδιαφιλονίκητη ἡγέτιδα τῆς Αἰγύπτου, συγκυβερνῶντας πλέον μὲ τὸν μικρότερο ἀδερφό της, τον 12χρονο (πιὰ) Πτολεμαῖο ΙΔ'.
Ὅσο γιὰ τὸν Καίσαρα, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀνάγκη νὰ ἐπιστρέψει στὴ Ρώμη ἦταν ἐπιτακτική, αὐτὸς δὲν θὰ βιαζόταν καθόλου νὰ ἐγκαταλείψει τὴν ἀγκαλιὰ τῆς βασίλισσας: ὁ ἴδιος ἄφησε ρωμαϊκὲς λεγεῶνες στὴν Αἴγυπτο γιὰ νὰ περιφρουροῦν τὴν παραμονὴ τῆς Κλεοπάτρας στὸν θρόνο (καθὼς δὲν ἦταν πλέον καθόλου δημοφιλὴς στὸν λαό, ἀφοῦ εἶχε συμμαχήσει μὲ τὸν ἐχθρό), τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ τῆς ἔδωσε ὡς δῶρο τὴν Κύπρο, ποὺ ἐπέστρεψε ἔτσι ὑπὸ αἰγυπτιακὴ κατοχή.
Τὸ 47 π.Χ. ἡ ἕνωση Καίσαρα καὶ Κλεοπάτρας θὰ κατέληγε σὲ ἕναν γιο, τὸν Καισαρίωνα (Πτολεμαῖος ΙΕ' Καισαρίωνας), τὸν ὁποῖο βέβαια ποτὲ δὲν θὰ ἀναγνώριζε ὁ Ρωμαῖος ὡς νόμιμο γιο του, μὲ τὴν κατακραυγὴ νὰ εἶναι γενικευμένη σὲ Ρώμη καὶ Ἀλεξάνδρεια καὶ τὴν ἱστορικὴ ἔριδα νὰ συνεχίζεται ἀκόμα γιὰ τὸ ἂν ἦταν πράγματι αὐτὸς ὁ πατέρας.
Ἐπιστρέφοντας ὁ Ἰούλιος Καίσαρας θριαμβευτὴς στὴ Ρώμη καὶ αὐτοκράτορας πλέον, ἡ Κλεοπάτρα τὸν ἀκολούθησε λίγο ἀργότερα στὴν πρωτεύουσα τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, ἔχοντας ἕναν καὶ μόνο ἕναν στόχο στὸ μυαλό της: τὴν ὥρα ποὺ ἡ ρωμαϊκὴ δημοκρατία εἶχε καταρρεύσει καὶ ὁ Καίσαρας ἦταν πιὰ ὁ ἀπόλυτος ἡγεμόνας τῆς τεράστιας αὐτοκρατορίας, ἡ Κλεοπάτρα θεώρησε πὼς στὸ πλευρό του θὰ γινόταν ἡ αὐτοκράτειρα τοῦ ἀχανοῦς βασιλείου καὶ ὁ γιος της ὁ νόμιμος διάδοχος τοῦ ρωμαϊκοῦ θρόνου!
Τὸ 44 π.Χ. ὡστόσο τὸ μαχαίρι τοῦ Βρούτου θὰ ἔδινε ἄδοξο τέλος στὰ σχέδια τῆς βασίλισσας καὶ ἡ ἴδια θὰ ἐπέστρεφε ἆρον-ἆρον στὴν Ἀλεξάνδρεια, καθὼς φοβόταν πλέον γιὰ τὴ ζωή της...
Κλεοπάτρα καὶ Μάρκος Ἀντώνιος
Ἡ Κλεοπάτρα, μετὰ τὸν θάνατο τοῦ ἀδελφοῦ τῆς Πτολεμαίου ΙΔ' (τὸν ὁποῖο οἱ ἱστορικοὶ τῆς ἐποχῆς θεώρησαν πὼς δολοφόνησε ἡ Κλεοπάτρα), ἀνακήρυξε συνβασιλέα τὸν γιο της καὶ παρακολούθησε ἀμέτοχη τὰ φονικὰ γεγονότα ποὺ συγκλόνιζαν τὴ Ρώμη, μὲ τὴν οὐδετερότητά της νὰ παίρνει τέλος τὸ 41 π.Χ., ὅταν ὁ Μάρκος Ἀντώνιος καὶ ὁ Ὀκταβιανός, νικητὲς τῆς Μάχης τῶν Φιλίππων (42 π.Χ.), τὴν κάλεσαν νὰ δώσει ἐξηγήσεις γιὰ τὴ στάση καὶ τὴ συμμαχία της μὲ τὸν δολοφονημένο ἡγέτη τῆς Ρώμης.
Ἡ μοιραία συνάντηση Κλεοπάτρας καὶ Μάρκου Ἀντώνιου ἔγινε στὴν Ταρσὸ καὶ ὁ πανίσχυρος ἡγέτης τῶν Ρωμαίων, μαγεμένος ἀπὸ τὴν ὀμορφιὰ καὶ τὴν προσωπικότητά της, τὴν ἐρωτεύτηκε παράφορα. Σύμφωνα μὲ τὸν Πλούταρχο, ὁ Ἀντώνιος ἐξόντωσε τοὺς πολιτικοὺς ἀντιπάλους τῆς βασίλισσας καὶ ἐγκαθίδρυσε τὴν ἡγεμονία της, τὴν ἴδια ὥρα ποὺ ἡ σχέση τους θὰ ἀπέδιδε καρπούς: ἡ Κλεοπάτρα του χάρισε τὰ δίδυμα Ἀλέξανδρος Ἥλιος καὶ Κλεοπάτρα Σελήνη, ἐνῶ λίγο ἀργότερα, τὸ 36 π.Χ., ἡ ἐπιστροφὴ τοῦ Ἀντώνιου στὴν Αἴγυπτο θὰ κατέληγε σὲ ἀκόμα ἕναν γιο, τὸν Πτολεμαῖο Φιλάδελφο.
Ἡ Κλεοπάτρα συνόδευσε τὸν Ἀντώνιο στὶς ἐπεκτατικές του ἐκστρατεῖες στὰ ἀνατολικά, προσαρτῶντας γιὰ λογαριασμὸ τῆς Αἰγύπτου νέα ἐδάφη, καθὼς παρεῖχε οἰκονομικὴ καὶ πολεμικὴ βοήθεια στὸν Ρωμαῖο.
Οἱ δυὸ τοὺς ζοῦσαν πλέον σὰν ζευγάρι στὴν Αἴγυπτο, ἀπολαμβάνοντας τιμὲς καὶ πλούτη ζηλευτά.
Οἱ ἀναταραχὲς στὴ ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία ὡστόσο γιὰ τὸν αὐτοκρατορικὸ θρόνο θὰ ἔδιναν περίεργη τροπὴ στὴ ζωή τους, καθὼς ἡ τελευταία πράξη δὲν εἶχε παιχτεῖ ἀκόμα.
Ὁ παλιὸς σύμμαχος τοῦ Μάρκου Ἀντώνιου, ὁ Ὀκταβιανός, ἦταν ἕτοιμος γιὰ τὴν τελικὴ μάχη ποὺ θὰ ἄφηνε μόνο τὸν ἕναν τους στὸν θρόνο τῆς Ρώμης: ἡ ἀποφασιστικὴ σύγκρουση ἔλαβε χώρα τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 31 π.Χ. καὶ πρόκειται γιὰ τὴν περίφημη Ναυμαχία τοῦ Ἀκτίου, στὴν ὁποία οἱ δυνάμεις τοῦ Ἀντώνιου καὶ τῆς Κλεοπάτρας συνετρίβησαν.
Οἱ δυὸ τοὺς κατάφεραν ὡστόσο νὰ γλιτώσουν καὶ ἐπέστρεψαν στὴν Αἴγυπτο, ἀπολαμβάνοντας γιὰ μιὰ ἀκόμα φορὰ τὸν ἔρωτά τους, ἂν καὶ ἔνιωθαν ὅτι τὸ τέλος πλησίαζε γοργά: ὁ Ὀκταβιανὸς ὁδήγησε τὸν στρατό του στὴ Αἴγυπτο, στὴν ὁποία εἰσέβαλε χωρὶς σθεναρὴ ἀντίσταση.
Ὁ Ἀντώνιος πληροφορήθηκε στὴ μάχη τὴν αὐτοκτονία τῆς Κλεοπάτρας καὶ δὲν εἶχε ἄλλῃ ἐπιλογῇ παρὰ νὰ δώσει τέλος στὴ ζωή του.
Ἡ Κλεοπάτρα, ἀκολουθῶντας τὴ μοῖρα τοῦ ἐραστῆ της, αὐτοκτόνησε λίγες μέρες ἀργότερα καὶ σίγουρα ἀφοῦ συναντήθηκε μὲ τὸν Ὀκταβιανό, ἂν καὶ γιὰ τὸ ξακουστὸ τέλος της δὲν ὑπάρχει ἱστορικὴ συναίνεση.
Τὸ μόνο σίγουρο εἶναι πὼς βρέθηκε νεκρὴ λίγο ἀργότερα, ντυμένη μάλιστα μὲ τὰ βασιλικά της ἐνδύματα.
Τὸ μυστήριο παραμένει μέχρι καὶ σήμερα.
Ἦταν 12 Αὐγούστου τοῦ 30 π.Χ. Οἱ δυὸ ἱστορικοὶ ἐραστὲς θάφτηκαν πλάϊ-πλάϊ, σύμφωνα μὲ τίς ἐπιθυμίες τους, καὶ τὸ ἄλλοτε πανίσχυρο αἰγυπτιακὸ βασίλειο μετατράπηκε σὲ ρωμαϊκὴ ἐπικράτεια.
Ἡ μοναδικὴ Κλεοπάτρα καὶ ἡ ἀκόμα μοναδικότερη ζωή της ἀπαθανατίστηκε στοὺς αἰῶνες ποὺ θὰ ἔρχονταν στὸ συλλογικὸ φαντασιακό, τὴν ἴδια ὥρα ποὺ ὁ μοιραῖος δεσμός της μὲ τὸν Μάρκο Ἀντώνιο θὰ λειτουργοῦσε ὡς ἔμπνευση γιὰ λογοτεχνία καὶ κινηματογράφο: ὁ Σέξπιρ θὰ ἔγραφε τὸ θεατρικὸ «Ἀντώνιος καὶ Κλεοπάτρα» (1607) πρὸς τιμήν τους, ἐνῶ οἱ μεταφορὲς τῆς ζωῆς της στὸ σινεμὰ παραεῖναι πολλὲς καὶ μνημειώδεις, μὲ τὴν ἑρμηνεία βεβαίως τῆς Ἐλίζαμπεθ Τέϊλορ ὦ Κλεοπάτρα νὰ παραμένει ἐμβληματική.
Ὅσο γιὰ τὴν ἴδια τὴν Κλεοπάτρα, ἡ ἱστορία της ἀντηχεῖ ἀκόμα στὰ πέρατα τοῦ κόσμου, κυρίως γιὰ τὰ ὅσα ἀντιπροσώπευε ἡ βασίλισσα σὲ ἕναν κόσμο στυγνὰ ἀνδροκρατούμενο: σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ ἡ Αἴγυπτος μαστιζόταν ἀπὸ ἐσωτερικὲς συγκρούσεις καὶ δυνατότερους ἐξωτερικοὺς ἐχθρούς, ἡ ἴδια κατάφερε νὰ κρατήσει τὴ χώρα ἑνωμένη, μὲ τὴ διακυβέρνησή της καὶ τοὺς στρατηγικούς της χειρισμοὺς νὰ μὴν ἔχουν νὰ ζηλέψουν σὲ τίποτα τοὺς ἀντίστοιχους ἀνδρικούς...
