H ερωτική κατάρα από την Πέλλα: το πρώτο κείμενο της μακεδονικής διαλέκτου που ήρθε στο φως

H ερωτική κατάρα από την Πέλλα: το πρώτο κείμενο της μακεδονικής διαλέκτου που ήρθε στο φως

To1986 βρέθηκε στὴν Πέλλα ἕνα ἀπὸ τα σημαντικότερα ἀπὸ γλωσσική ἄποψη κείμενα της μακεδονικῆς γῆς.[1]Πρόκειται γιὰ ἕνα ταπεινό κείμενο, μία ἐρωτική κατάρα (κατάδεσμος), ἀλλὰ ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τις σπουδαιότερες ἄμεσες μαρτυρίες γιὰ την ἑλληνική διάλεκτο ποὺ μιλοῦσε ὁ μακεδονικός λαός στὴν πρωτεύουσα του βασιλείου του. Χρονολογεῖται γύρω στὰ 375-350 π.Χ. καὶ δείχνει πέραν πάσης ἀμφιβολίας ὅτι ἡ γλῶσσα τῶν Μακεδόνων ἀποτελοῦσε μία ξεχωριστή παραλλαγή των λεγόμενων βορειοδυτικῶν ἑλληνικῶν διαλέκτων, ποὺ με τὴ σειρά τους συγγενεύουν στενά με την δωρική. Ὅπως σημειώνει ὁ Crespo 2012, 55: «Ὁ ἐρωτικός κατάδεσμος παρέχει ἕναν νέο τύπο βορειοδυτικῆς δωρικῆς καὶ δὲν ἔχει παράλληλο στὶς λογοτεχνικές διαλέκτους. Οἱ μέχρι τώρα γνωστοί κατάδεσμοι εἶναι ὅλοι γραμμένοι στὴν τοπική διάλεκτο της περιοχῆς ὁποὺ βρέθηκαν καὶ δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ ὑποτεθεῖ ὅτι ἡ πινακίδα αὐτὴ ἀποτελεῖ ἐξαίρεση στὸν κανόνα. Ἐφόσον ὁ κατάδεσμος ἀπὸ την Πέλλα παρουσιάζει ἕναν συνδυασμό διαλεκτικῶν χαρακτηριστικῶν ποὺ διαφέρει ἀπὸ ὅλες τις ἄλλες τοπικές ἡ λογοτεχνικές διαλέκτους, πρέπει νὰ ἀποκλειστεῖ ἡ πιθανότητα νὰ γράφτηκε σε κάποια ἄλλη διαλεκτική περιοχή καὶ ναό μεταφέρθηκε ἔπειτα στὴν Πέλλα. Καθώς μαρτυρεῖται ἀποκλειστικά στὴν ἀρχαία Μακεδονία, ἡ διάλεκτος μπορεῖ δικαιολογημένα νὰ ὀνομαστεῖ μακεδονική. Οἱ μαρτυρίες γιʼ αὐτὴν εἶναι τόσο πενιχρές καὶ πρόσφατες ὅσο π.χ. καὶ γιὰ την παμφυλιακή, ἀλλὰ δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι πρόκειται γιὰ ἑλληνική διάλεκτο».

Σύνοψη περιεχομένου:μία ἀνώνυμη γυναῖκα καταριέται τον ἀγαπημένο της Διονυσοφῶντα νὰ μὴν παντρευτεῖ, ὅπως προφανῶς, σκοπεύει, την Θετίμα, ἀλλὰ νὰ προτιμήσει την ἴδια.

[Θετί]μας καὶ Διονυσοφῶντος τὸ τέλος καὶ τὸν γάμον καταγράφω καὶ τᾶν ἀλλᾶν πασᾶν γυ-

[ναικ]ῶν καὶ χηρᾶν καὶ παρθένων, μάλιστα δὲ Θετίμας, καὶ παρκαττίθεμαι Μάκρωνι καὶ

[τοῖς] δαίμοσι· καὶ ὁπόκα ἐγὼ ταῦτα διελε<ί>ξαιμι καὶ ἀναγνοίην πάλ{ε̣}ιν ἀνορ<ύ>ξασα,

[τόκα] γᾶμαι Διονυσοφῶντα, πρότερον δὲ μή· μὴ γὰρ λάβοι ἄλλαν γυναῖκα ἀλλ’ ἢ ἐμέ,

[ἐμὲ δ]ὲ συνκαταγηρᾶσαι Διονυσοφῶντι καὶ μηδεμίαν ἄλλαν· ἱκέτις ὑμῶ<ν> γίνο-

[μαι· φίλ]αν οἰκτίρετε δαίμονες φίλ[ο]ι∙ δαπ̣<ε>ινὰ γάρ ἰμε φίλων πάντων καὶ ἐρήμα· ἀλλὰ

[----]α φυλάσσετε ἐμὶν ὅ[π]ως μὴ γίνηται ταῦ̣[τ]α καὶ κακὰ κακῶς Θετίμα ἀπόληται·

[․․․․].ΑΛ[ ]․ΥΝΜ․.ΕΣΠΛΗΝ ἐμός, ἐμὲ δὲ [ε̣]ὐ[δ]αίμονα καὶ μακαρίαν γενέσται·

[— — —]ΤΟ․[— — —]․․․Ε․ΕΩ[]Α․[․]Ε..ΜΕΓΕ[— — —].

Δένω με μάγια γραπτά[2]την τελετή καὶ το γάμο της Θετίμας[3] καὶ του Διονυσοφῶντος καὶ ὅλων τῶν ἄλλων[4] γυναικών καὶ χηρῶν καὶ παρθένων, ἰδιαίτερα ὅμως της Θετίμας, καὶ τα ἐμπιστεύομαι στὸν Μάκρωνα[5] καὶ τους ἄλλους δαίμονες.[6] Κι ὅταν ἐγὼ τα ξεθάψω, τα ξετυλίξω καὶ τα διαβάσω πάλι, τότε νὰ παντρευτεῖ ὁ Διονυσοφῶν, ὄχι νωρίτερα.[7] Καὶ νὰ μὴν πάρει ἄλλη γυναῖκα, παρά ἐμένα, καὶ ἐγὼ νὰ γεράσω μαζί με τον Διονυσοφῶντα καὶ καμιά ἄλλη. Γίνομαι ἱκέτης σας! Την φίλη σας οἰκτίρετε φίλοι δαίμονες, γιατί εἶμαι ταπεινή[8] καὶ στερημένη ἀπ’ ὅλους τους φίλους. Ἀλλὰ προσέξτε γιὰ χάρη μου[9] ὥστε νὰ μὴν γίνει αὐτὸς ὁ γάμος καὶ ἡ κακιά Θετίμα νὰ χαθεῖ με τρόπο κακό…

...ὁ δικός μου, ἐνῶ ἐγὼ νὰ γίνω[10] εὐδαίμων καὶ μακάρια…

---

[1] Πρόκειται γιὰ μολύβδινο ἔλασμα ποὺ βρέθηκε στὴν πρώτη νεκρόπολη της Πέλλας, νοτιοανατολικά της ἀγορᾶς της πόλης. Ἦταν τυλιγμένη σε μορφή ρολοῦ καὶ εἶχε 9 χαραγμένες γραμμές. Στὰ ἀριστερά λείπει μία κάθετη λωρίδα περίπου 4 γραμμάτων. Ἡ 8η καὶ ἡ 9η σειρά εἶναι πιὸ κατεστραμμένες.

[2] Το ρῆμα ποὺ χρησιμοποιεῖται συνήθως στὶς κατάρες εἶναι τὸ καταδέω (δένω με μάγια) ἡ καταδίδημι. Ἐδῶ χρησιμοποιεῖται το καταγράφω ποὺ δίνει ἔμφαση στὴ γραπτή μορφή πύου ἔχει ἡ κατάρα καὶ συνηθίζεται πιὸ πολύ στὶς δωρικές περιοχές.

[3] Θετίμα = Θεοτίμη. Ἡ ἀπώλεια του /ὁ/ (ὑφαίρεση) ἀπαντᾶ στὴ βιωτική, τὴ φωκική, στὴν Κῶ καὶ εἰδικὰ την μεγαρική, ὅπου ἔχουμε Θέδωρος, Θέγειτος, Θέμναστος καὶ Θέτιμος. Ἀπὸ φωνητική ἄποψη το ἴδιο συμβαίνει στὸ Κλε-<Κλεο- καὶ τὸ Νε-<Νέο-. Σύμφωνα με τον γραμματικό Δίδυμο τέλος ἦταν ἡ δωρική λέξη γιὰ τον γάμο, ἐνῷ ὁ Ἡσύχιος παραδίδει γλῶσσα τέλειοι∙ οἱ γεγαμηκότες, την ὁποία πρέπει νὰ βρῆκε σε Δωριέα συγγραφέα. Ἥ μακεδονική, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴ ἐπιγραφή, χρησιμοποιεῖ την λέξη τέλος με την πιὸ ἐπίσημη σημασία της ἐπίσημης γαμικῆς τελετῆς, ἐνῶ τὴ λέξη γάμος με την ἔννοια της σεξουαλικῆς ἕνωσης ποὺ πάντα συνυπῆρχε στὸ ρῆμα γαμέω, γαμῶ. Ἀντίθετα ἡ ἀττικὴ πρέπει νὰ καινοτόμησε χρησιμοποιῶντας στὴν θέση της κληρονομημένης λέξης τέλος τὴ λέξη γάμος. Ὡστόσο ἕνα ὑπόλειμμα της παλαιάς χρήσης διατηρήθηκε στὴ φράση προτέλεια γάμου για τις προσφορές ποὺ ἔκαναν οἱ μελλόνυμφοι Ἀθηναῖοι στὴν Ἀφροδίτη Οὐρανία. Ἐδῶ ἡ λέξη προτέλεια σημαίνει την πρὸ του γάμου προσφορά καὶ κατά κάποιο τρόπο ἐξηγεῖται ἀπὸ τὴ γενική γάμου πού ἀκολουθεῖ.

[4] Τᾶν ἀλλᾶν πασᾶν = τῶν ἄλλων πασῶν. Δύο ἐνδιαφέρουσες γλωσσικές παρατηρήσεις. α) Ἡ γενική πληθυντικοῦ τῶν θηλυκῶν της πρώτης κλίσης ἦταν κάποτε -ἄων. Ἢ δωρική καὶ αἰολική συναίρεσαν σε -ᾶν, ἡ ἀττικὴ σε -ῶν. β) Ὁ δωρικός τύπος ἀλλᾶν κρατᾶ τον ἀρχικὸ τονισμό στὴ λήγουσα, ἐνῶ ὁ ἀττικὸς ἄλλων τὸν ἀνεβάζει στὴν παραλήγουσα ὑπὸ την ἐπίδραση του ὁμόηχου ἀρσενικοῦ τύπου.

[5] Ὁ Μάκρων εἶναι ὁ νεκρός μέσα στὸν τάφο του ὁποίου τοποθετεῖται ἡ κατάρα. Οἱ νεκροί θεωροῦνταν ὅτι μποροῦν νὰ φέρουν την ἐκπλήρωσε μιᾶς κατάρας (νεκυδαίμονες). Παρκαττίθεμαι = παρακατατίθεμαι (πβ. παρακαταθήκη). Ὁ μακεδονικός τύπος παρουσιάζει ἀποκοπῆ τῶν προθέσεων, ὅπως συμβαίνει στὴν δωρική καὶ αἰολική. Ὁ ἴδιος τύπος ἀπαντᾶ στὴν λακωνική Ἡράκλεια της Λουκανίας. Ὡστόσο ἡ ἀποκοπὴ του βραχυχρονίου καταληκτικοῦ φωνήεντος της πρόθεσης κατά στὴ λειτουργία της ὡς προρρηματικοῦ συμβαίνει πρὶν ἀπὸ ὀδοντικὸ κλειστό (παρκαττίθεμαι), ἀλλὰ ὄχι πρὶν ἀπὸ ὑπερωικό κλειστό: καταγράφω, συγκαταγηρᾶσαι· δὲν ὑπάρχει ἀποκοπῆ στὸν τύπο ἀναγνοίην.

[6] Δαίμοσι εἶναι ὁ κοινός ἑλληνικός τύπος. Ἡ γειτονική θεσσαλική εἶχε δαιμόνεσσι καὶ ἡ τυπική βορειοδυτική ἑλληνική δαιμόνοις. 

[7] Ὅλες αὐτὲς οἱ πράξεις πού ὑποδηλώνουν μελλοντική ἀναίρεση της κατάρας δὲν πρέπει νὰ νοηθοῦν ὥς κάτι ποὺ θὰ συμβεῖ πραγματικά, ἀλλὰ ἀποτελοῦν ἕνα εἶδος σχήματος του ἀδυνάτου, δηλαδή κάτι ποὺ δὲν θὰ συμβεῖ, καὶ ἐνισχύουν ἀντὶ νὰ ἀποδυναμώνουν την κατάρα. Γᾶμαι = γαμῆσαι, ἀπαρέμφατο ἀορίστου.

[8] Το ἀρχαῖο κείμενο παρουσιάζει την ἀκατάληπτη γραφή ΔΑΓΙΝΑ. Ὁ Dubois ὑποθέτει ὅτι το Γ εἶναι λάθος ἀντὶ γιὰ το Π. Προκύπτει λέξη δαπινά, ὅπου το δ θὰ ἰσοδυναμεῖ με το ἀττικὸ τ καὶ το ι θὰ ἦταν ὀρθογραφικό σφάλμα ἀντὶ του εἰ . Δαπεινά = ταπεινή. Ὁ ἰδιόμορφος τύπος ίμε (εἶναι ἀτόνως, ἐπειδὴ ὁ τόνος ἐγκλίνεται στὸ προηγούμενο γάρ) ἀντιστοιχεῖ στὸ ἀττικὸ εἰμί. Μπορεῖ νὰ ὀφείλεται ἐπίσης σε ὀρθογραφικό λάθος. Γενικά οἱ κατάδεσμοι βρίθουν ἀπὸ ὀρθογραφικά λάθη σε ὅλο τον ἑλληνόφωνο κόσμο.

[9] Δωρικό ἐμῖν = ἐμοί.

[10] Γενέσται (βορειοδυτικός τύπος) = γενέσθαι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Laurent Dubois, “Une table de malédiction de Pella : s'agit-il du premier texte macédonien ?”, Revue des Études Grecques 108 1995, 190-197.

-Emmanuel Voutiras, “À propos d'une tablette de malédiction de Pella”, Revue des Études Grecques 109 1996, 678-682.

-Julián Méndez Dosuna, «Ἡ ἀρχαία μακεδονική ὡς ἑλληνική διάλεκτος», Ἀρχαία Μακεδονία: Γλῶσσα, Ἱστορία, Πολιτισμός, ΚΕΓ 2012, 53-64.

-Emilio Crespo, «Γλώσσες και διάλεκτοι στην αρχαία Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία: Γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός, ΚΕΓ 2012, 6