Ὁ Ὁμηρικός πόλεμος τῶν ἄστρων

Στὴν “Ἰλιάδα” του Ὁμήρου, ἡ μάχες μεταξύ Ἑλλήνων καὶ Τρώων ἀντικατοπτρίζουν τις συγκρούσεις τῶν ἄστρων καὶ τῶν ἀστερισμῶν, γιὰ την ἐπικράτησή τους στὸν οὐρανό.

Τι θὰ λέγατε ἄν οἱ ὁμηρικοί ἥρωες, ἐκτὸς ἀπὸ πλάσματα του μύθου καὶ της ἱστορίας, ἦταν τα λαμπρότερα ἀστέρια του κάθε ἀστερισμοῦ; Τότε ἡ Ἰλιάδα ἐκτὸς ἀπὸ ἔπος, θὰ ἦταν καὶ ἕνας ἀστρικός χάρτης, ὁ ὁποῖος ἀφηγεῖται την ἀπέραντη περιπέτεια του σύμπαντος.

Ἀπὸ την ὑπόθεση αὐτὴ ξεκίνησαν οἱ συγγραφεῖς Φλόρενς και Kένεθ Γουντ, γιὰ νὰ φτάσουν στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ Ἰλιάδα, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ διήγηση ἑνὸς μεγάλου πολέμου πού ἔγινε στὸ ὄνομα της ὀμορφιᾶς, εἶναι κι ἕνας ἀστρικός ὁδηγὸς, ἕνας ποιητικός κώδικας της ἀρχαίας γεωγραφίας, καθώς κι ἕνας ἀστρονομικός κατάλογος.

Ἐκ πρώτης ὄψεως, ἡ ἰδέα τους μοιάζει παράδοξη καὶ ὑπερβολική. Κι ὅμως, πρόκειται γιὰ τα συμπεράσματα μιᾶς ἔρευνας 40 χρόνων, ποὺ ἔρχεται νὰ ἀποδείξει ὅτι ἡ Ἰλιάδα εἶναι μία ἀλληγορία του Σύμπαντος. Τα πορίσματα τῶν ἐρευνῶν τους ὑπάρχουν στὸ βιβλίο Homer’s Secret Iliad (Ἡ μυστική Ἰλιάδα του Ὁμήρου).

Οἱ συγγραφεῖς του βιβλίου δὲν εἶναι ἀκαδημαϊκοί ἡ ἐπαγγελματίες ἀρχαιολόγοι. Ἀλλὰ μήπως ἦταν ἀρχαιολόγος ὁ Ἐρρίκος Σλῆμαν, ὁ ὁποῖος, σε πεῖσμα τῶν εἰδικῶν, ἄρχισε ἀνασκαφές στὸ σημεῖο ὁποῦ πίστευε ὅτι βρισκόταν ἡ ἀρχαία Τροία; Ἡ ὁ Βρετανός ἀρχιτέκτονας Μάικλ Βέντρις, ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἀποκρυπτογράφησε τὴ Γραμμική B;

Συνεχιστές μιᾶς παράδοσης

Ὡστόσο, οἱ δύο ἐρευνητές δὲν ἀρχίσαν ἀπὸ το πουθενά. Συνέχισαν μία παράδοση την ὁποῖα ξεκίνησε ἡ Ἔντνα Λάιτ, μητέρα της Φλόρενς Γουντ, της μιᾶς ἐκ των δύο συγγραφέων της Μυστικῆς Ἰλιάδας. Ἡ γυναῖκα αὐτὴ ζοῦσε στὸ Κάνσας, το ὁποῖο, σημειωτέον, βρίσκεται στὸν ἴδιο γεωγραφικό παράλληλο με το Αἰγαῖο. Ἐκεῖ ἡ Έντνα Λάιτ εἶδε γιὰ πρώτη φορά ἕνα σημάδι το ὁποῖο παρέπεμπε στὸν ἀστρικό χάρτη της Ἰλιάδας.

Ἡ Ἔντνα Λάιτ ἦταν καθηγήτρια ἀγγλικῆς φιλολογίας. Φαίνεται ὅμως ὅτι δὲν ἦταν ὁ Σαίξπηρ ποὺ εἶχε καταλάβει το πνεῦμα της, ἀλλὰ το παράδοξο, μαγικό μυστήριο τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν, τα ὁποίᾳ ἄλλωστε θυμόταν σχεδόν ἀπὸ μνήμης καὶ διηγοῦνταν στὰ παιδιά της.

Ἡ Ἰλιάδα του Ὁμήρου εἰκονογραφημένη (493-508 μ.Χ.). Μάχη μεταξύ Ἑλλήνων καὶ Τρώων. Ἄκρη ἀριστερά: ὁ Τεύκρος δέχεται συγχαρητήρια γιὰ τις ἐπιτυχίες του ἀπὸ τον Ἀγαμέμνονα. Τὴ μάχη ἐπιβλέπουν οἱ θεές Ἀθηνᾶ, Ἤρα καὶ Ἴριδα. Ἀμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου.

«Διάβαζα καὶ ξαναδιάβαζα τα δύο αὐτὰ ἕπη… Κι ὅμως, κάθε φορά ποῦ τελείωνα την ἀνάγνωση, ἡ ἀντίδρασή μου ἦταν ἡ ἴδια: εἶχα την αἰσθήση ὅτι ἀκόμη δὲν εἶχα συλλάβει το νόημα…» γράφει ἡ Ἔντνα στὶς σημειώσεις της. Ἦταν, ὅπως ἔλεγε ἡ ἴδια, σὰν νὰ ἄκουγε τον ψίθυρο μιᾶς μελωδίας ποὺ ἔσβηνε πίσω ἀπὸ μία μουσική κλιμάκωση, ἡ σὰν νὰ προσπαθοῦσε νὰ δεῖ τις ἀναπαραστάσεις ἑνὸς τεράστιου ἀλλὰ μακρινοῦ πίνακα.

Ἔπειτα ἀπὸ πολλές παρατηρήσεις, πρόσεξε –σχεδόν κατά τύχη– μία ὁμοιότητα ἀνάμεσα στὴ μορφολογία του Παγασητικού Κόλπου, στὸ Βόλο, καὶ στὸν ἀστερισμό του Πήγασου. Αὐτὴ ἦταν ἴσως καὶ ἡ ἄκρη του νήματος γιὰ νὰ ξεκινήσει τις ἀποθέσεις της γύρω ἀπὸ κάποια μεγάλα ρωτήματα τα ὁποίᾳ βασανίζουν ἀκόμη τους μελετητές της Ἰλιάδας.

Ἡ ταύτιση με τους ἀστερισμούς

Στὰ ὁμηρικά ἔπη ὑπάρχουν κάποια τμήματα ποῦ προβληματίζουν τους ἐρευνητές. Γιὰ παράδειγμα, ἡ ραψωδία B της Ἰλιάδας περιλαμβάνει νέαν μακρύ κατάλογο των 29 στρατευμάτων τῶν Ἀχαιῶν καὶ των 16 στρατιῶν τῶν Τρώων, ποῦ πῆραν μέρος στὸν Τρωικό Πόλεμο: ἀπὸ πού ἔρχονταν καὶ ποῖοι ἦταν οἱ ἐπὶ κεφαλῆς της κάθε στρατιᾶς.

Ἔχουν δοθεῖ κάθε εἴδους ἐξηγήσεις γι’ αὐτὸν τον ἀτελεύτητο κατάλογο ποῦ μοιάζει με δοκιμασία της μνήμης. Ἡ πρόταση της Ἔντνα Λάιτ ἦταν ὅτι κάθε στρατιά εἶναι κι ἕνας ἀστερισμός, καὶ ὁ στρατηλάτης της κάθε στρατιᾶς εἶναι το λαμπρότερο ἀστέρι του ἀστερισμοῦ.

Ἡ ἐπιλογή κάθε ἀστερισμοῦ ἔγινε λόγῳ της ὁμοιότητάς του με τον τόπο ἀπὸ τον ὁποῖο προέρχονταν οἱ στρατοί. Γιὰ παράδειγμα, οἱ Μυκῆνες ἐκπροσωποῦν τον ἀστερισμό του Λέοντος, ἡ Σπάρτη τον ἀστερισμό του Σκορπιοῦ καὶ ἡ Τροία τὴ Μεγάλη Ἄρκτο.

Ἤ πτώση της Τροίας ἀναφέρεται στὴν πτώση της Μεγάλης Ἄρκτου ἀπὸ τὴ θέση της σὰν δείκτης του βορρᾶ γιὰ νὰ περάσει σήμερα ὁ βορρᾶς στὴ Μικρή Ἄρκτο.

Ἀπὸ την ἄλλη μεριά, ὁ Ἀχιλλέας, ὁ μεγαλύτερος ἥρωας της Ἰλιάδας, εἶναι ὁ Σείριος, το λαμπρότερο ἄστρο του οὐρανοῦ.

Ὁ Ἀγαμέμνων εἶναι ὁ ἀστραφτερός Βασιλίσκος, ἡ ἀλλιῶς το Ἄλφα του ἀστερισμοῦ του Λέοντος.

Ὁ Μενέλαος ἐκπροσωπεῖ τον Ἀντάρη, ποῦ ὀνομάζεται καὶ “καρδιά του Σκορπιοῦ”.

Ὁ Ὀδυσσέας εἶναι ὁ Ἀρκτοῦρος, το Ἄλφα (δηλαδή ὁ μεγαλύτερος ἀστέρας) του Βοώτη.

Κατά τον ἴδιο τρόπο, καὶ οἱ 73 ἀρχηγοί ποῦ κατονομάζονται στὸν Κατάλογο τῶν Πλοίων τοποθετοῦνται στὸν οὐράνιο αὐτὸ χάρτη.

Ὅταν ἡ Ἔντνα πέθανε, το 1991, το ζεῦγος Γουντ θέλησε πρῶτα νὰ ζητήσει την ἄποψη τῶν εἰδικῶν, παρουσιάζοντας το τεράστιο ὑλικὸ σε ἱστορικούς καὶ ἀρχαιολόγους. Οἱ περισσότεροι ὅμως δὲν δέχτηκαν κἄν νὰ του ρίξουν μία ματιά. «Ποτέ δὲν θὰ καταλάβω τὴν παντελῆ ἀπουσία περιέργειας αἰτῶν τῶν ἀνθρώπων…» λέει ἡ Γουντ. Ἡ ἰδέα ὡστόσο τράβηξε την προσοχή της δρος Χέρτα φον Ντέτσεντ καὶ τῶν συναδέλφων της ἀπὸ το Πανεπιστήμιο της Φραγκφούρτης, οἱ ὁποῖοι μελετοῦν το νόημα των ἑλληνικῶν μύθων.

Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ἡ ὑπόθεση της Ἑντνα Λάιτ θὰ ἔβρισκε γόνιμη βάση στὴ λογική της ἑλληνικῆς μυθολογίας. Δὲν πρέπει νὰ ξεχνᾶμε πῶς οἱ Ὀλύμπιοι θεοί δὲν ἦταν τίποτε ἄλλο ἀπὸ τους γνωστούς πλανῆτες του ἡλιακοῦ μας συστήματος. Γιὰ παράδειγμα, ὁ Κρόνος, ὁ Δίας, ὁ Ἄρης, ἡ Ἀφροδίτη καὶ ὁ Ἑρμῆς ἀντιστοιχοῦν στὰ φερώνυμα ἀστέρια. Ἡ Ἤρα εἶναι ἡ Σελήνη καὶ ὁ Ἀπόλλωνα ὁ Ἥλιος.

Ἀπὸ την ἄλλη πλευρά, σε ὅλα τα ἔργα της πρώιμης ἀρχαιότητας συναντᾶμε κοσμολογικά στοιχεῖα. Μήπως ἡ ἴδια ἡ Θεογονία του Ἡσίοδου δὲν ἀρχίζει με μία μελέτη του σύμπαντος; Στὴν ἀρχὴ ἦταν το Χάος, ἔπειτα ἐμφανίστηκε ἡ Γαῖα καὶ ὁ Οὐρανός. (Γαῖα ἀποκαλοῦσαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ὄχι τὴ Γῆ, ὅπως ὑποθέτουν πολλοί, ἀλλὰ το κέντρο του σύμπαντος· ἡ Γῆ ὀνομαζόταν Ἑστία).

Οἱ συγκρούσεις μεταξύ Ἑλλήνων καὶ Τρώων στὴ γῆ ἀντανακλοῦσαν ἀντίστοιχες συγκρούσεις καὶ ἀνακατατάξεις στὸν οὐρανό. Ἀπὸ την ἀρχέγονη ὕλη ἡ Χάος, προέκυψε ὁ κόσμος (Ὡραία Ἑλένη). Ἀπὸ την εἰκονογραφημένη Ἰλιάδα του Ὁμήρου (493-508 μ.Χ.). Ἀμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου.

Με το πρωταρχικό αὐτὸ ζευγάρι, τὴ Γαῖα καὶ τον Οὐρανὸ, οἱ πρόγονοί μας ἀναφέρονταν σ’ ἐκείνη τὴ μακρινή ἐποχῆ κατά την ὁποία ἡ ὕλη ἦταν ἀκόμη ἀδιαμόρφωτη μᾶζα. Τα στοιχεῖα της δὲν εἶχαν ξεχωρίσει καὶ δὲν εἶχαν πάρει την ὁλοκληρωμένη μορφή τους (γῆ, νερό, ἀέρας, φωτιά, αἰθέρας). Στὸ σύμπαν ἐπικρατοῦσε ἀκινησία. Δὲν ὑπῆρχαν ἥλιοι καὶ παντοῦ βασίλευε θλιβερή σιωπή. Δὲν ὑπῆρχε τίποτε ἄλλο παρά συγκεχυμένη ὕλη.

Το ὅτι ὁ Οὐρανός ἐκθρονίστηκε ἀπὸ τον γιὸ του, τον Κρόνο, εἶναι μία ἀλληγορία της στιγμῆς κατά την ὁποία ἡ δημιουργός καὶ κοσμογονική δύναμη του σύμπαντος ἐξασφάλισε τὴ ζωή καὶ ἔδωσε στὸ σύμπαν τάξη καὶ ὀμορφιά.

Καὶ το ὅτι ὁ Κρόνος ἐκθρονίστηκε ἀπὸ τον Δία, τον βασιλιά τῶν Ὀλύμπιων θεῶν, εἶναι δηλωτικό της περαιτέρω συνέχισης της δημιουργίας ποὺ φτάνει ἕως την ἐμφάνιση του ἀνθρώπινου εἴδους.

Οἱ ἀνθρώπινες ψυχές παρακάλεσαν τον δημιουργό νὰ τις ἀφήσει νὰ ἐκδηλωθοῦν. Καὶ αὐτὸς τους το ἐπέτρεψε, δημιουργῶντας τον κόσμο.

Ἀστρικοί συσχετισμοί

Ἡ διαφορετική αὐτὴ ἑρμηνεία τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν δὲν ἦταν ἄγνωστη στὴν ἀρχαιότητα. Στὸ ἔργο Ὁμηρικά προβλήματα, μία συλλογή ἀλληγοριῶν σε 79 κεφάλαια ποὺ φέρεται νὰ ἔγραψε ὁ Ἡράκλειτος ἀπὸ τον Πόντο, τον δεύτερο αἰῶνα μ.Χ., στὸ κεφάλαιο 65 γίνεται ἕνας παρόμοιος συσχετισμός.

Το βιβλίο της Φλόρενς καὶ του Κένεθ Γουντ, βασισμένο στὶς σημειώσεις ποὺ η μητέρα της Φλόρενς, Έντνα, εἶχε καταχωνιάσει σε ἐκεῖνο το κουτί ἀπὸ μαόνι, ἀποτελεῖ μία προέκταση τῶν Ὁμηρικῶν προβλημάτων. Ἄς θυμηθοῦμε ὅτι στὴν ἱεραρχία της ἀρχαίας ἑλληνικῆς μυθολογίας, ἔπειτα ἀπὸ τους θεούς καὶ τους Τιτᾶνες, ἔρχονται οἱ ἡμίθεοι, καὶ ἔπειτα οἱ ἥρωες, οἱ ὁποῖοι βρίσκονται ἀνάμεσα στοὺς θνητούς καὶ τους ἀθάνατους. Γιατί λοιπόν νὰ μὴν ἔμεινε καὶ γιὰ ἐκείνους λίγη χρυσή ἀστερόσκονη ἀπὸ την αὔρα του Ὀλύμπου;

Ἡ σύλληψη του κατασκόπου Δόλωνα ἀπὸ τον Διομήδη καὶ τον Ὀδυσσέα. Ἀπὸ την εἰκονογραφημένη Ἰλιάδα του Ὁμήρου (493-508 μ.Χ.). Ἀμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου.

Οἱ δύο συγγραφεῖς παρατηροῦν πῶς ὅταν ἕνας ἥρωας σκοτώνεται σε μία μάχη, εἶναι ἐπειδὴ το φῶς ποῦ ἐξέπεμπε το ἄστρο του ἦταν δυνατότερο ἀπ’ ὅ,τι ἐκείνου ποὺ τον σκότωσε. Ἔτσι, συσχετίζουν τις πληγές, τις ἀσπίδες, τα κράνη καὶ τα ἅρματα τῶν ἡρώων με τὴ θέση τους μέσα στὸ σύμπαν. Γιὰ παράδειγμα, οἱ πληγές ποὺ ὑπέστησαν οἱ γιοὶ του Πριάμου –μία στὸ χέρι, μία στὴ ζώνη καὶ μία στὸν ὠμό– ἀντιπροσωπεύουν τα ἀντίστοιχα ἄστρα στὸν ἀστερισμό του Ὠρίωνος, ποὺ εἶναι ἄλλωστε καὶ ὁ ἀστερισμός της οἰκογένειας του Πριάμου.

Ὅλα αὐτὰ ἴσως τελικά νὰ μὴν εἶναι παρά μία ἀκόμη ἐρασιτεχνική, πολύ ποιητική ἀναγνώση τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν. Ἴσως πάλι νὰ κρύβουν λίγη ἀπὸ την ἀλήθεια. Πάντως ὅλοι συμφωνοῦν ὅτι τα ὁμηρικά ἔπη ἦταν τα εὐαγγέλια της ἑλληνικῆς παράδοσης, τα ὁποία λόγῳ του κύρους καὶ της μεγάλης σοφίας ποῦ ἔκρυβαν μεταφέρθηκαν ἀπὸ στόμα σε στόμα μέχρι ποὺ κάποια στιγμή καταγράφηκαν στὸν πάπυρο.

Βέβαια οἱ χιλιετίες ποὺ μας χωρίζουν ἀπὸ την ἐποχῆ της ἀρχικῆς τους σύλληψης, εἶναι ἐκεῖνες ἑνὸς κόσμου διαφορετικοῦ: ἑνὸς κόσμου ὁποῦ ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶχε λησμονήσει την ἀστρική του καταγωγή καὶ δὲν ἦταν ἀποκομμένος ἀπὸ τις δυνάμεις του σύμπαντος. Γι’ αὐτὸ το λόγο καὶ στὸν κόσμο του Ὁμήρου ἡ ἑρμηνεία του σύμπαντος ἔχει ἀπομνημονευθεῖ μέσα από τους ἤχους καὶ τους ρυθμούς ἑνὸς τυφλοῦ ποιητή, ποὺ ὡστόσο ἦταν ἱκανὸς νὰ παρατηρεῖ τα ἀστέρια…