ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ ( 1748-1833 )

Ὁ Πρωτοπόρος τοῦ ἀγῶνα γιὰ τὴν ἀπαλλαγὴ τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὸν βυζαντισμὸ

Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς, ὁ μέγα διαφωτιστὴς τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους , ἰατρὸς καὶ διάσημος κριτικός φιλόλογος τῆς ἐποχῆς του, εἶχε προδιαγράψει μὲ τὴν κήρυξη τῆς Ἑλληνικῆς Ἑπαναστάσεως τοῦ 1821 τὸν τρόπο τῆς ἀνακαινίσεως τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων, κυρίως <<στὰ Προλεγόμενα >> του στὴν ὑπ΄ αὐτοῦ ἔκδοσι τῶν <<Πολιτικῶν >>τοῦ Ἀριστοτέλους ( Παρίσι 1821). Στὸ κείμενο του αὐτὸ ὁ μέγα διαφωτιστὴς προτείνει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θὰ γίνῃ ἡ διάρθωσι τῶν ἠθῶν ὅλου τοῦ γένους καὶ τῶν ἱερέων. Τὰ κύρια σημεῖα τοῦ σπουδαίου αὐτοῦ κειμένου τοῦ ἈΔ. Κοραῆ εἶναι τὰ ἐξῆς. <<Α. Τοῦ ἕως τὴν ὥραν ταύτην ἐλευθερωθέντος μέρους τῆς Ἑλλάδος ὁ κλῆρος δὲν χρεωστεῖ πλέον νὰ γνωρίζη ἐκκλησιαστικόν ἀρχηγόν του τὸν πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, ἐνόσῳ ἡ Κωνσταντινούπολις μένει μολυσμένη ἀπὸ τὴν καθέδραν τοῦ ἀνόμου τυράννου΄ ἀλλὰ πρέπει νὰ κυβερνᾶται ἀπὸ σύνοδον ἱερέων, ἐκλεγμένην ἐλευθέρως ἀπὸ ἱερεῖς καὶ κοσμικούς, καθὼς ἔπρασσεν ἡ ἀρχαία ἐκκλησία, καὶ πράσσει ἐκ σήμερον ἀκόμη τῶν ὁμοθρήσκων Ῥώσων ἡ ἐκκλησία. Ἐλευθέρων καὶ αὐτονόμων Γραικῶν κλῆρος εἶναι ἀπρεπέστατον νὰ ὑπακούῃ εἰς προσταγὰς πατριάρχου ἐκλεγμένου ἀπὸ τύραννον καὶ ἀναγκασμένου νὰ προσκυνῇ τύραννον. 

<< ~ Β. Ὅστις ἀπὸ τῆς σήμερον ἐπιθυμῇ νὰ ἱερατεύσῃ, ὁποίας τάξεως ἱερατείαν καὶ ἄν θέλῃ, πρέπει νὰ ἐκλέγεται ἀπὸ τὸν κλῆρον ὅλον τῆς πόλεως καὶ ἀπὸ τὸν λαὸν ἤ τοῦ λαοῦ τούς προεστῶτας. Γ . κανείς νὰ μὴν ἐκλέγεται ,ἄν δὲν γνωρίζηῃ κἄν τήν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν. Αὐτὴ μόνη ἀπαιτεῖται διὰ τὴν παροῦσαν κατάστασιν τῆς κοινῆς παιδείας. Τὰ ὀλίγα μας γυμνάσια , παρεκτος τῆς παρούσης ζάλης καὶ διακοπῆς τῶν μαθημάτων , οὐδ΄ ἔφθασαν ἀκόμη εἰς τὴν ποθουμένην τελειότητα, ὥστε νὰ παραδίδωσιν ὅλας τὰς χρειώδεις εἰς τοὺς πολίτας, καὶ ἐξαιρέτως εἰς τοῦς ἱερεῖς, ἐπιστήμονας... Δ Ὅσα καὶ ἱερεῖς καὶ ἀρχιερεῖς ἐλάμβανον ἀπὸ τούς Χριστιανούς , καὶ ὡρισμένα καὶ τυχηρά, εἰς πληρωμήν τῶν ἱερπραξιῶν ὁποιωνδήποτε, πρἐπει ἐξάπαντος νὰ καταργηθῶσιν ὅλα'καὶ ἀντ' αὐτῶν νά πληρώνωνται ἀπὸ τὸ δημόσιον ἑκάστης πόλεως οἱ κατὰ πόλεις εὐρικόμενοι λειτουργοι τῆς θρησκείας. Ἐναντίον εἰς τήν παραγελίαν αὐτῆς εἶναι νἂ γίνωνται οἱ στρατιῶται τοῦ Χριστοῦ πραγματευταί, καὶ οἱ ἱεροί ναοί νὰ μεταβάλλωνται εἰς πραγματευτῶν λογιστήρια.

Ε Δὲν πρέπει νὰ μείνῃ ἀνομοθέτητον οὐδὲ τὸ περὶ τῆς ἡλικίας τῶν Ἱερωμένων.

 Ὁ Ἀριστοτέλης ἤθελε τοὺς ἱερεῖς τῶν ψευδοθεῶν γηραλαίους ΄ καὶ ὁ Πλάτων διορίζει καὶ τὸν χρόνον εἰς τὰ ἑξήκοντα ἐτη.... Τὸ ἔργον τῆς ἐξομολογήσεως μάλιστα δὲν πρέπει νὰ συγχωρῆται εἰς ἱερεῖς νεωτέρους τῶν ἑξήκοντα ἐτῶν ...{..}

Ζ Διὰ τήν αἰτίαν ἐσύμφερε πολὺ νὰ νὰ λαμβάνωνται οἱ μέλοντες νὰ ἱερατεύσωσιν ἀπὸ τοὺς ἔχοντας γυναῖκα καὶ τέκνα πλέον παρὰ ἀπὸ τοὺς μοναχοὺς . Οἱ ἱερομόναχοι ἁρμόζουν πλέον εἰς τῶν μοναστηριακῶν ναῶν τὴν ὑπουργίαν . Εἰς τὰς πόλεις μεταξὺ κοσμικῶν οἱ κοσμικοὶ ἱερεῖς εἶναι τόσον πρεπωδἐστεροι , ὅσον εἶναι μέλη τῆς πολιτικῆς κοινωνίας, καὶ φροντίζουν ὑπέρ τῶν πολιτῶν ὡς συμπολῖται.

Η Ἐὰν ὅμως εἶναι ἀληθῶς καὶ αὐτοί, δὲν ὑπόκεινται διὰ τοῦτο καὶ πολιτικὰς ὑπηρεσίας. Ἐξεναντίας χρεωστοῦν νὰ ἀπέχωσιν ὡς ἀπὸ παγίδα τοῦ διαβόλου ἀπὸ τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα. Διωρισμένοι νὰ ἀγρυπνῶσιν ὑπέρ τῶν ἡμῶν, μόλις ἔχουν ἱκανόν καιρὸν καὶ δύναμιν εἰς τὸ ἀπαραίτητον τοῦτο χρέος. Πῶς ἤθελον τὸ πληρώσειν , ἐάν ἐπεβάρυνον ἔτι πλέον τὸ πολύπονον αὐτῶν ἔργον μὲ τὰς πολιτικὰς ἀσχολίας ;

Θ Ὁ ἀριθμὸς τῶν ἱερέων πρέπει νὰ εἶναι ἀνάλογος μὲ τὸ πλῆθος τῶν κατοίκων ἑκάστης πόλεως καὶ μὲ τὸ πλῆθος τῶν ἱερῶν ναῶν, οἱ ὁποῖοι δὲν πρέπει νὰ εἶναι οὔτε πλειότεροι τῆς χρείας, οὔτε πολυδάπανοι. Ἡ ἱστορία μᾶς διδάσκει, ὅτι ἀφοῦ ἐπληθύνθησαν ὑπὲρ τὸ μέτρον οἱ ἱερεῖς καὶ οἱ μεγαλοπρεπεῖς ναοί , ὠλιγόστευσε τὸ χρεωστούμενον εἰς τὴν θρησκείαν σέβας .

>>Τοιαῦτα κακὰ εἶναι τόσον πλέον ἀξιοθρήνητα, ὅσον καὶ ἡ διόρθωσίς των ἔγινε σχεδόν ἀδύνατος. Ἐπειδὴ ἡμεῖς δὲν τὰ ἔχομεν , ἄς προσέχωμεν ἐξαρχῆς μὴ τὰ ἐμβάσωμεν καὶ δεύτερον εἰς τὴν πολιτείαν. Καθὼς εἰς αὐτὴν τόσοι ἄρχοντες χειροτονοῦνται, ὅσοι ἀρκοῦν εἰς κυβέρνησιν τῶν κοινῶν, καὶ τόσα ἀρχεῖα κτίζονται, ὅσα εἶναι ἱκανὰ νὰ χωρῶσι τοὺς κυβερνῶντας, παρόμοια καὶ ἡ θρησκεία μας οὔτε ἱερεῖς οὔτε ναοὺς πλειοτέρους τῆς χρείας πρέπει νὰ ἔχη. >>

Τίς κατευθύνσεις αὐτὲς τοῦ μεγάλου ἐνθεγέρτη -διαφωτιστῆ ἀξιοποίησε ( ὅσο μπόρεσε, λόγῳ τῶν ἀντιδράσεων πού συνάντησε ) ὁ σπουδαῖος μαθητὴς τοῦ Κοραῆ δυναμικὸς θεολόγος φιλελευθέρων ἀρχῶν καὶ βαθύτατα ἑλληνίζων Θεόκλητος Φαρμακίδης , ὁπως θὰ δοῦμε..


Ἡ ἐκκλησιαστικὴ κατάστασή πρὸ καὶ μετὰ τὸ ΄21 Ἡ ἐκκλησιαστική κατάστασι στὴν Ἑλλάδα πρίν καὶ μετὰ τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821 παρουσίαζε τὴν ἑξῆς εἰκόνα ; 

Οἱ Ἐκκλησίες τῶν ἐπαρχιῶν ποὺ ἀποτέλεσαν τὸ βασίλειο τῆς Ἐλλάδος μετὰ τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821 τελοῦσαν ὑπὸ τὴν δικαιοδοσία τοῦ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Μετὰ τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἡ ἐξάρτηση τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Ἐλλάδος ἀπὸ τὸν πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως διεκόπη : Οἱ ἐθνικὲς συνελεύσεις τῆς Ἐπιδαύρου ( 1822 ) καὶ τῆς Τροιζῆνος ( 1827 ) ἀνεκήρυξαν ὡς ἐπικρατοῦσα θρησκεία στὴν Ἑλλάδα τὴν Ἀνατολική, ἀλλὰ καμμία μωεία δὲν ἔκαμαν περὶ ἐξαρτήσεως τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸν πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως καὶ τοῦτο προφανῶς διότι ἡ Ἑλλάδα , γενόμενη ἐλεύθερη, ἔπρεπε νὰ ἔχῃ καὶ ἐλεύθερη ἐκκλησία καὶ σύμφωνα μὲ τὴν ἀπὸ ἀρχαιοτάτης ἐποχῆς ἐπικρατήσασαν ἀρχὴ ἡ ἐκκλησιαστική τάξη πρέπει νὰ ἀκολουθῆ τὴν πολιτικὴ τάξη. Ἄλλωστε μία ἐξάρτηση ἀπὸ τὸν πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως , ὁ ὁποῖος ἐτέλει μία ὑπὸ τὶς διαταγὲς τοῦ σουλτάνου ἔβλαπτε καὶ τὴν ἐθνικὴν ἀνεξαρτησία. ( βλέπε τὰ ντοκουμέντα τῶν ἀφορισμῶν τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 ἀπὸ τὸν πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ στὸ <<Δαυλό >> τ, Μαρτίου 20000.) Ἔτσι οἱ Ἐκκλησίες τῆς ἐλευθερωμένης Ἑλλάδος κατὰ τὸ διάστημα τῆς Ἐπαναστάσεως ἐστεροῦντο ἀνωτάτης ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς λόγῳ τῆς ἀνωμαλίας τῶν περιστάσεων. Ὁ Καποδίστριας βλέποντας τὴν ἀνωμαλία τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων καὶ θέλοντας νὰ βάλῃ τάξη σ΄ αὐτὰ συνέστησε προσωρινὴν εἰδικὴν ἐπιτροπὴ. Ἀκολούθως καὶ ἡ Ἀντιβασιλεία ἐπὶ Ὄθωνος ἐπιθυμοῦσα νὰ θέσῃ σὲ τάξη τὰ ἐκκλησιαστικὰ πράγματα, συνέστησε τὸ 1833 ὅμοια ἐπιτροπή, μέλη τῆς ὁποίας μεταξύ ἄλλων ἦσαν ὁ Φαρμακίδης , ὁ Τρικούπης, ὁ Σχινᾶς καὶ ὁ Βυζάντιος, για νὰ ἐξετάσῃ καὶ νὰ ὑποβάλῃ προτάσεις. Ἡ ἐπιτροπὴ αὐτὴ πρότεινε τὴν ἄμεση ἀνακήρυξη τῆς ἀνεξαρτησίας τῶν Ἑκκλησιῶν τῆς Ἑλλάδος καὶ τὴ σύσταση Διαρκοῦς Συνόδου ὡς ἀνωτάτης ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς , κατὰ τὸ παράδειμα τῆς Συνόδου τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας . Ἐπὶ πλέον ἡ ἐπιτροπὴ ὑπέβαλε καὶ <<Σχέδιον καταστατικοῦ Χάρτου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος >> . Ἐπὶ τῶν ἐπισκόπων τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Ἑλλάδος καὶ τοὺς συνεκάλεσε σὲ σύνοδο τὸν Ἰούλιο τοῦ 1833 στὸ Ναύπλιο . Κατὰ τὴν ἐν λόγῳ σύνοδο ἀπεφασίσθη ἡ διακήρυξη τῆς ἀνεξαρτησίας τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Ἑλλάδος , ὁ δὲ καταστατικὸς χάρτης ποὺ εἶχε καταρτίσει ἡ ἐπιτροπή, δημοσιεύθηκε ὡς νόμος τοῦ κράτους . Ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση δὲν γνωστοποίησε τὴν ἀνακήρυξη τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας στὶς λοιπὲς Ὀρθόδοξου Ἐκκλησίες καὶ μάλιστα στὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως, ἀναμένουσα κατάλληλη εὐκαιρία. Τέλος τὸ 1850 ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνησι καὶ ἡ Σύνοδος ἀπεφάσισαν νὰ γνωστοποιήσουν στὸν Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ στὶς λοιπὲς ὀρθόδοξες ἐκκλησίες τήν κήρυξι τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τὴ κήρυξι τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τὴ σύστασι τῆς Συνόδου καὶ ζητοῦσαν ἁπλῶς τὴν << ἀδελφικήν ἀναγνώρισιν >>. Τότε (1850 ) τὸν καλούμενον << Συνοδικὸν Τόμον >> μὲ τὸν “ποῖο ἐμμέσως ἐπανήρχετο ἡ ἐξάρτηση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀφοῦ σὲ σπουδαῖα ζητήματα τῆς Ἐκκλησίας ἔπρεπε ἡ Σύνοδος νὰ ἀναφέρεται στὸν οἰκουμενικὸ πατριάρχη.

Ἀντίδραση τῶν Ἑλλαδικῶν κατὰ τοῦ <<Τόμου>>
πρέπει νὰ σημειωθῇ ἐδῶ ὅτι μετὰ τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821 στὴν ἀπελευθερωθεῖσα Ἑλλάδα εἶχαν σχηματισθῆ δύο ἰσχυρές μερίδες , ἡ μία μὲ ἀρχηγὸ τὸν συντηρητικὸ θεολόγο Κ. Οἰκονόμου, ἡ ὁποία ὑποστήριξε τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, καὶ ἄλλη μερίδα μὲ μαχητικώτατο ἀρχηγὸ τὸν φιλελευθέρων ἰδεῶν θεολόγο καί κληρικὸ θεόκλητο Φαρμακίδη. Ἡ δεύτερη αὐτὴ μερίδα περιλάμβανε καὶ τοὺς περισσότερους πολιτικοὺς καὶ λογίους τῆς Ἑλλάδας καὶ ὑπεστήριζε τὴν ἀνεξαρτησία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο.

Ἀπὸ τῆς κοινοποιήσεως τοῦ Συνοδικοῦ Τόμου τοῦ Πατριαρχείου ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνηση ( 1850 ) φάνηκε ὅτι τὸν ἀποδέχθηκε , καθώς καὶ ἡ Γερουσία , ὅμως ἀπέμενε ἡἐπιψήφιση του ἀπὸ τὴν Βουλή, γία νὰ καταστῇ νόμος τοῦ κράτους . Παρῆλθαν δύο ἔτη μέχρι τὸ 1852 ὅταν ὁ δεινὸς Φαρμακίδης δημοσίευσε τὸ σύγγραμμά του μὲ τίτλο <<ὁ Συνοδικὸς Τόμος ἤ περὶ Ἀληθείας >> μὲ τὸ ὁποῖο προσέβαλλε τὸν Τόμο καὶ τὸν ἀπέρριψε παντελῶς μὲ ἰσχυρότατα ἐπιχειρήματα. Μὲ τὸ ἀνωτέρω σύγγραμμα “ Φαρμακίδης ἀπέδειξε : ὅτι οἱ Ἐκκλησίες τῆς Ἑλλάδος ἔπρεπε νὰ γίνουν ἀνεξάρτητες, διότι ἐλεύθερο κράτος προϋποθέτει ἐλεύθερη Ἐκκλησίαν, ὅτι ὁ Πατριάρχης καὶ περὶ αὐτὸν Σύνοδος σὲν εἶχαν κανένα δικαίωμα νὰ ἀνακηρύξουν αὐτοὶ τὴν ἀνεξαρτησία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ νὰ συστήσουν σύνοδο σ΄ αὐτήν , διότι τοῦτο ἦτο δικαίωμα τῶν Ἑλλήνων, τὸ ὁποῖο ἄσκησαν κατὰ τὸ 1833 καὶ κατὰ τὸ 1844 ὅτι τὰ περί γάμων , διάζυγίων , μοναστηρίων , παιδείας τοῦ κλήρου , διαιρέσεως ἐπισκοπῶν καὶ παρόμοια ζητήματα , ποὺ σχετίζονται μὲ τὰ κοσμικὰ συμφέροντα τῶν πολιτῶν , δὲ δύνανται νὰ ἀποφασίζωνται χωρίς τὴ σύνπραξι τῆς κυβερνήσεως , ὅπως ἀπαιτεῖ ὁ Συνοδικὸς Τόμος, διότι τοῦτο οὔτε ἐπὶ Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων στὸ Ρωμαϊκὸ κράτος οὔτε σὲ ἄλλο ἀρχαῖο ἤ νεότερο χριστιανικὸ κράτος συνέβη ποτέ. Διὰ τῶν ἀπόψεων καὶ ἐπιχειρημάτων αὐτῶν τοῦ φαρμακίδη ἀπερρίφθη τελείως ὁ Συνοδικὸς Τόμος. Τὸ νέο καταστάτικο τῆς Ἐκκλησίας τοῦ 1852 διετήρησε στὴν οὐσία τὶς διατάξεις τοῦ Καταστατικοῦ τοῦ1833. Τελικῶς τὸν Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως ἀναγνώρισε τὰ τετελεσμένα . Ἔτσι ὑλοποιήθηκαν ἐν μέρει τουλάχιστόν οἱ περὶ Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας ἰδέες καὶ ἀπόψεις τοῦ ἈΔ. Κοραῆ , οἱ ὁποῖες δημοσιεύθηκαν στὸ Παρίσι τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1821 καὶ εἶχαν ἐπηρεάσει σοβαρῶς ὄχι μόνο τὸν Θεόκλητο Φαρμακίδη ἀλλὰ καὶ πολλοὺς πολιτικοὺς καὶ λογίους ἄνδρες τῆς Ἑλλάδος ἐκείνης τῆς ἐποχῆς . Καθώς προελέχθη, ὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης ὑπήρξε ὁ ἱδρυτὴς τῆς ἀνεξαρτησίας καὶ ὁ διοργανωτὴς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος . Εἶχε εὐρεῖα γνῶσι, ἦταν ἀγχίνους καὶ φίλος τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς προόδου τόσο τῆς πολιτείας ὅσο καὶ τῆς Ἐκκλησίας, Σήμερα ὑπάρχει ὑποβόσκουσα ἀντιδικία μεταξὺ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καὶ Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας σ΄ ὅ,τι ἀφορᾶ στίς <<Νέες Χῶρες >> ἤτοι τίς ἑλληνικὲς περιοχὲς πού ἐλευθερώθηκαν μετὰ τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέμους. Τίς <<Νέες Χῶρες >> τὸ Πατριαρχεῖο ἀποκαλεῖ <<Πατριαρχικὲς Ἐπαρχίες >> , ἐνῷ ἡ Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία φαίνεται, ὅτι διεκδικεῖ δι΄ ἑαυτὴν αὐτὲς τίς ἑλληνικὲς πλέον περιοχές . Ἐάν ἡ Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία καὶ ἡ κυβέρνησι ἐφαρμόσουν τὴν ἀρχὴ , ὅτι << ἡ ἐκκλησίαστικὴ τάξι πρέπει νὰ συμμεταβάλλεται μὲ τὴν πολιτικὴν τάξιν >> τότε δὲν μένει παρὰ νὰ ἀνεξαρτητοποιήσῃ ἀπὸ τὸν Πατριάρχη τὶς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὅπως ἔπραξε ἡ ἐλευθερωθεῖσα Ἑλλὰς κατὰ τὸ 1833 καὶ τὸ 1866 μὲ τίς Ἐκκλησίες τῆς Ἑπτανήσου.

Βιβλιογραφία

α << Ἐκκλησιαστική Ἰστορία >>ὑπὸ Α. Διομήδους Κυριακοῦ, Ἀθῆναι 1898 τόμος 3ος 'κ τῆς ὁποίας τὰ πλεῖστα ἐλήφθησαν.

β << Ἐκκλησιαστική Ἱστορία >>, ὑπὸ βασ. Στεφανίδου, Ἀθῆναι 1959.

γ <<Ἀριστοτέλους Πολιτικῶν τὰ Σῳζόμενα >> ἔκδ . ὑπὸ Ἀ. Κοραῆ Παρίσιοι 1821