Ἡ Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία (752 – 9 Αὐγούστου 803), γνωστή καὶ ὡς Εἰρήνη Σαρανταπήχαινα, ἦταν Βυζαντινή αὐτοκράτειρα ἀπὸ το γάμο της με τον Λέοντα Δ΄ ἀπὸ το 775 ἑως το 780, Βυζαντινή αντιβασίλισσα κατά τὴ διάρκεια της ανηλικιότητας του γιοῦ της Κωνσταντίνου ΣΤ΄ ἀπὸ το 780 μέχρι το 797 καὶ τελικά Βυζαντινή αὐτοκράτειρα ἀπὸ το 797 ἑως το 802.
Εἰρήνη Ἡ Αθηναια γεννήθηκε στ]ἤν 'Ἀθήνα το 752 καὶ καταγόταν ἀπὸ πλούσια ἑβραική οἰκογένεια. Ἦταν κόρη τοῦ ἐμπόρου Θεοφύλακτου Σαραντάπηχου καὶ ὁ ἀδελφὸς της Κωνσταντῖνος ἀναφέρεται ὡς διοικητής της Ἀθήνας Σύμφωνα μὲ τὸν Βυζαντινὸ χρονογράφο Ἰωάννη Σκυλίτζη, της ἀποδίδεται τὸ προσωνύμιο Παρδῶ προερχόμενο ἀπὸ τὴν περιοχή της Ἱσπανίας pardo , ὅπου ζοῦσαν πολλοί Ἑβραῖοι καὶ ἀπὸ ὅπου καταγότανε ἡ οἰκογένεια της.
Στὴν Κωνσταντινούπολη τὴν εἶχε φέρει ὁ Κωνσταντῖνος Ε ὁ Κοπρώνυμος ἀπὸ εῖκονολατρικό περιβάλλον της εἰδωλολατρικῆς Ἀθήνας προκειμένου νὰ παντρευτεῖ τὸν γιὸ τοῦ Λέοντα Χάζαρο. Ἀλλὰ προσόντα μέχρι τότε, ἐκτὸς ἀπ τὴν ὀμορφιά της καὶ τὰ νιάτα της, δὲν ἔδειχνε νὰ διαθέτη. Κατὰ τὴν ἄφιξή της στὴν Κωνσταντινούπολη πλῆθος λαοῦ τὴν ὑποδέχθηκε μὲ τιμές καὶ δόξες . Ὁ μεγαλειώδης τρόπος ὑποδοχὴ της καί ὁ πανηγυρισμός τοῦ γάμου της ὑπέβαλε τὸν σεβασμό στὸ πλῆθος. Ἡ ἴδια, ὅμως ἐξαπάτησε ἀμέσως τὸν πεθερό της, καθώς ὁρκίστηκε ὅτι ἀσπάζεται εἰλικρινά τὴν μεταρρύθμιση καὶ ὅτι σὲ μάλιστα θὰ συντελέσει μέσῳ τῶν οἰκεῖων της διάδοση σε ὅλη τὴν Ἑλλάδα της ἐκκλησιαστικὴς καινοτομίας.
Μετὰ τὸν θάνατο, ὅμως, τοῦ πεθεροῦ της ἔβγαλε τὸ προσωπεῖο της καὶ φανερώθηκε. Πίστευε ὅτι γιὰ τήν ἐκπλήρωση τοῦ σκοποῦ της γιὰ τὴν ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων καὶ τὴν ἀνόρθωση τῶν μοναστηριῶν διοικοῦνταν νὰ καταπατήσει κάθε ἀνθρώπινο καὶ θεϊκὸ νόμο. Μετὰ ἀπὸ λίγο καιρό, ὁ ἄβουλος Λέων πείστηκε ἀπ τὶς ἐπικλήσεις τῆς σύζυγο του καὶ ὁμοϊδεατῶν της ὅτι γιὰ νὰ διατηρήσει ὁ,τι εἶχε ἐπιτύχει ὁ πατέρας του θὰ ἔπρεπε νὰ στραφεῖ μὲ τὸ μέρος τῶν μοναχῶν . Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Λέοντος Δ ἀπὸ δηλητηρίαση.γιὰ την ὁποῖα ὑπάρχουν ὑπόνοιες ἄν ὄχι βεβαιότητα ὅτι εὐθύνεται ἡ Εἰρήνη, ἀνέλαβε τήν κηδεμονία τοῦ ἀνήλικου γιοῦ τοῦ Κωνσταντίνου ΣΤ., χωρίς νά εἶναι γνωστὸ ἄν κάτι τέτοιο εἶχε προβλεφθεῖ ἀπὸ τὸν Λέοντα ἡ ἦταν δική της αὐθαιρεσία. Τότε ἐφάρμοσε εὐκολότερα τὰ σχέδια της γιὰ τὴν ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων καὶ τὴν ἀνασυγκρότηση τῶν μονῶν. Ἀπέλυσε ὅλους τοὺς ὑπουργούς καὶ τοὺς ἀξιωματούχους τοῦ πεθεροῦ καὶ τοὺς συζύγους της καὶ προσέλαβε δύο εὐνούχους ποῦ ἀνταγωνίζονταν μεταξύ τους : τὸν Σταυράκιο καὶ τὸν Ἀέτιο.
Στὴν ἀρχὴ της συγκυβέρνησης με τον ἀνήλικο γιὸ της Κωνσταντῖνο ΣΤ ; oἰ Ἄραβες ἄρχισαν ἐπιδρομές καὶ ἐνῶ ἀρχικὰ κατάφερε νὰ τοὺς ἀποκρούσει, στή συνέχεια , τὸ 793 , ὁ στρατὸς ὑπέστη ἧττα μὲ ἀποτέλεσμα τὸν ταπεινωτικὸ ὅρο νὰ πληρώνει 70.000 χρυσὰ νομίσματα ἐτησίως, πρᾶγμα ποῦ ἐξόργισε καὶ προσέβαλε τους στρατιωτικούς, οἱ ὁποῖοι ἦταν ἀκόμη πιστοί στὸν Κωνσταντῖνο ΣΤ , Μετὰ τὴν συνθήκη εἰρήνης μὲ τοὺς Ἄραβες , στράφηκε στὸ ἐσωτερικὸ της αὐτοκρατορίας,ὅπου οἱ Σλάβοι ἄποικοι εἶχαν ἀρχίσει νὰ ἐξεγείρονται. Ἔστειλε ἰσχυρὸ στρατὸ ἐναντίον τους μὲ στρατηγὸ τὸν ἔμπιστο της Σταυράκιο, ὁ ὁποῖος προχώρησε στὴ Μακεδονία καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἐξαπέλυσε ἐπίθεση καὶ ἔφθασε μέχρι τὴν Πελοπόννησο. Μετὰ τὴν νίκη τους, ἔβαλε νὰ ὑπογράψουν γιὰ τὴν ἀναγνώριση τῆς βυζαντινῆς κυριαρχίας , ἐνῶ ἄλλους τοὺς μετέφερε τὴ Κωνσταντινούπολη γιὰ νὰ τούς ἐκτελέσει.
Ἀφοῦ ἐξασφάλισε τὴν αὐτοκρατορία ἀπὸ ἀνατολὴ μέχρι Δύση . Ἡ Εἰρήνη προσπάθησε νὰ λύσει τὸ θέμα τῶν εἰκόνων. Ἀναβίβασε στὸν πατριαρχικό θρόνο τὸ ἐραστή καὶ γραμματέα της Ταράσιο, ἄνδρα λαϊκό μὲ μεγάλη μόρφωση, ποὺ μὲ συνοπτικὲς διαδικασίες, τὸν ἔκανε πατριάρχη καὶ τοῦ ,ἔδωσε ἐντολή νὰ ἀρχίσουν οἱ διεργασίες γιά μία νέα Οἰκουμενική Σύνοδο, ποῦ ὡς σκοπὸ εἶχε τὴν ἀκύρωση τῶν ἀποφάσεων τῆς Ἱέρειας τοῦ 754, τῆς μέχρι τότε θεωρούμενης ὡς Ζ Οἰκουμενική. Ὁ διακαής πόθος της ἐπιτεύχθηκε, καθώς ἡ Σύνοδος ποὺ συγκλήθηκε τὸ 787 ἀποφάσισε τὴν ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων μὲ << θεόπνευστο >> πάντα τρόπο. Ξαναλέω τὸ << θεόπνευστο >> δὲν θὰ τὸ ἔγραφα διαρκῶς μὲ αὐτῶν τὸν σκωπτικὸ τρόπο, ἄν δὲν ὑπῆρχαν οἱ κολλημένη, ποῦ ἐπιμένουνε σὲ αὐτὸ, χωρὶς νὰ γνωρίζουνε τι Σόδομα καὶ τὰ Γόμορα λάμβαναν χώρα τότε. Ὡστόσο, Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία δὲν ἐργάστηκε γιὰ τὴν εὐημερία τοῦ κράτους . ἀντίθετα, ἔκανε ὅλες τὶς δυνατές παραχωρήσεις πρὸς τοὺς μοναχούς, θυσίασε σπουδαιότατα ἐξωτερικὰ συμφέροντα, κατήργησε ἀπαραίτητους γιὰ τὸ κράτος φόρους, πολλαπλασίασε τὰ μοναστήρια, ἀνύψωσε εὐνοῦχος καὶ κληρικοὺς στὰ ὕψιστα ἀξιώματα, ἀπ τὰ ὁποῖα τους εἶχε ἀποκλείσει ὁ Κωνσταντῖνος Ε το 790 ἀποκαλύφθηκε συνωμοσία, ἡ ὁποῖα εἶχε ὀργανωθεῖ ἀπὸ ἀξιωματικοὺς φίλους τοῦ γιοῦ της μὲ τὸ σκοπό νὰ δοθεῖ ἡ βασιλικὴ ἐξουσία στὰ χέρια τοῦ ἐνήλικα πλέων γιοῦ της Κωνσταντίνου. Ἡ βασίλισσα τους μὲν συνωμότες ἔκανε μοναχοὺς, τὸν δὲ γιὸ της ἀρκέστηκε νὰ τὸν χαστουκίσει καὶ νὰ τὸν περιορίσει στὰ ἀνάκτορα. Ἁλλὰ ὁταν ἀξίωσε ἀπὸ στράτευμα νὰ δώσει ὅρκο πίστης μόνο σ΄ αὐτὴν , ἀντιμετώπισε τὴν θαρραλέα του ἄρνησή του καὶ ἀναγκάστηκε νὰ παραδώσει τὴν ἐξουσία ξανὰ στὸν γιὸ της.
Τὸ 792 συμφιλιώθηκε μὲ τὸν γιὸ της καὶ παρὰ τὶς ἀντιδράσεις τοῦ στρατοῦ , ἐπέστρεψε καὶ συνέχισε νὰ δολοπλοκεῖ μὲ στόχο τὸν θρόνο, ἐπικεντρώνοντας τὴν προσοχὴ της στὸ νὰ καταρρίψει τὸν Κωνσταντῖνο στὴν ἐκτίμηση τοῦ στρατοῦ. Ἐπέτρεπε κάθε ἐνέργειά του ἀντίθετη πρὸς τὰ συμφέροντα τοῦ κράτους τὸν παρότρυνε νὰ ἐγκαταλείψει τὴν ζύζυγὸ του καὶ νὰ συζευχθεῖ τὴν θεοδότη, τον ἄφησε νὰ παρασυρθεῖ σὲ συνωμοσία ἐναντίον της, ἡ ὁποῖα ἀνακαλύφθηκε, ὁπότε τὸν συνέλαβε μὲ τὰ ὄργανά της καὶ τὸν τύφλωσε στὴν ἴδια αἴθουσα ,ὅπου ὅπως εἴπαμε τὸν εἶχε γεννήσει.
Ἔτσι, ἡ Εἰρήνη μετὰ ἀπὸ δέκα χρόνια διαρκῶν προσπαθειῶν κατόρθωσε νὰ μοναρχήσει. Ἀναβίβασε στὸ ἀνώτατο κρατικὸ ἀξίωμα τὸν Ἀέτιο ἀντὶ τοῦ Σταυρακἰου. Γιὰ νὰ κατασιγάσει τὴν λαϊκὴ ἐξέργεση, διοργάνωσε θεάματα καὶ σκόρπισε πλούσια δῶρα στὸν λαὸ. Ἔδωσε ἐντολή νὰ νὰ ἀνεγερθοῦν τρία δημόσια κτίρια : τὸ δημόσιο άρτοποιεῖο τοῦ Ἱπποδρόμου , τὸ ὀρφανοτροφεῖο καὶ τὸ κοιμητήριο. Ἡ ἐνθρόνιση της προκάλεσε ἀναστάτωση στὴ Δύση καὶ ὁ πάπας Λέων ὁ Γ ἔχρισε τὸν Καρλομάγνο ὡς αὐτοκράτορα τῶν Ῥωμαῖων , γεγονὸς ποῦ δυσχέραινε τὴν σχέση Ἀνατολικῆς καὶ Δυτικῆς ἐκκλησίας. Ὁ Καρλομάγνος ἔστειλε πρεσβεία στὴν Κωνσταντινούπολη γὶα νὰ πείσει τὴν Εἰρήνη νὰ γίνει γυναῖκα του καὶ ἔτσι νὰ ἑνωθεῖ ἡ Δυτικὴ μὲ τὴν Ἀνατολική αὐτοκρατορία καὶ ἐκκλησία, ἀλλὰ οἱ δυνάμεις πίσω ἀπὸ τὸν θρόνο ἦταν πολὺ ἰσχυρές καὶ τὸ συνοικέσιο αὐτὸ δὲν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Ἐντομεταξύ, οἱ Μωαμεθανοί ἐξακολουθοῦσαν ἀνενόχλητοι τὶς λεηλασίες στὴν Μικρὰ Ἀσία , ἡ Θράκη ἀφέθηκε στὴν διάθεση τῶν Βουλγάρων, ὁ στρατὸς παρέλυε καὶ ἡ κυβέρνηση γινόταν ὑποχείριο τῶν μοναχῶν. Κὶ ὁ Ἀέτιος ἀγωνιζόταν νὰ πείση τὴν βασίλισσα νὰ παντρευτεῖ τὸν ἀδελφὸ τοῦ Λέοντα, οἱ ὀπαδοὶ τοῦ εὐνούχου Νικηφόρου τὸν ἀνακήρυξαν τὸ 802 αὐτοκράτορα. Ἡ Εἰρήνη περιορίστηκε στὸ ἀνάκτορο Ελευθρρίου καὶ ὑποκύπτοντας στὶς πιέσεις τοῦ νέου αὐτοκράτορα , ἀφοῦ τὸν προσκύνησε, τοῦ ἀποκάλυψε ποῦ ἔκρυβε τούς θησαυροὺς της . Ἐξορίστηκε στὴ συνέχεια κατ΄ ἀρχὴν στὴν Πρίγκηπο καὶ στη συνέχεια σὲ μονὴ στὴν Λέσβο ὄπου πέθανε τὸ 803..
Ἡ Ζ’ Οἰκουμενική Σύνοδος 787
Ἀμέσως μετά την ἀνάληψη της ἐξουσίας ἀπὸ την Εἰρήνη εἶχε ἀρχίσει ἡ ἐνθάρρυνση της εικονόφιλης παράταξης. Τον Αὔγουστο του 784 ὁ πατριάρχης Παῦλος παραιτήθηκε, ἐπικαλούμενος τύψεις συνειδήσεως γιατί συνέπραξε με εἰκονομάχους βασιλεῖς καὶ προτείνοντας οἰκουμενική σύνοδο. Νέος πατριάρχης ἐξελέγη ὁ λαϊκός μέχρι τότε Ταράσιος, γραμματέας της Εἰρήνης, ὁ ὁποῖος ἀποδέχθηκε την ἐκλογὴ ὑπὸ τον ὅρο σύγκλησης οἰκουμενικῆς συνόδου ἡ ὁποῖα καὶ ἀποφασίστηκε
Ἡ νέα σύνοδος ὁρίστηκε ν’ ἀρχίσει τις συνεδριάσεις της στὶς 17 Αὐγούστου του 786 στὸν ναό των Ἁγίων Ἀποστόλων Ἀλλὰ ὁ στρατός, ποῦ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ εἰκονομαχικό πνεῦμα καὶ εἶχε πρόσφατο το προηγούμενο της πραξικοπηματικῆς ἐκλογῆς του Ταράσιου, ἀντέδρασε βίαια καὶ ματαίωσε τις περαιτέρω ἐργασίες της συνόδου. Τότε ἡ Εἰρήνη ἔστειλε τον εὐνούχου Σταυράκιο στὴ Θράκη γιὰ νὰ στρατολογήσει νέο στρατό, ἀπὸ εικονολάτρες. Σκηνοθέτησε μετά νέα εἰσβολή των Αράβων καὶ διακήρυξε την ἀνάγκη ἐκστρατείας ἐναντίον τους. Πῆρε μαζί της τα καλύτερα τάγματα της βασιλικῆς φρουράς ποῦ εἶχε ἐκπαιδεύσει καὶ ὁδηγήσει σε νῖκες ὁ Κωνσταντῖνος Ε΄, καὶ βγῆκε ἀπὸ την Πόλη γιὰ νὰ περάσουν δῆθεν στὴν Ἀσία, αὐτή, ἡ αὐλή καὶ τα τάγματα. Ἐκεῖ τα ἀφόπλισε με διάφορες προφάσεις ἐνῶ ὁ στρατός του Σταυράκιου ἔμπαινε στὴν Πόλη ἀπὸ τις πύλες της Θράκης. Τα πιστά στὴν εἰκονομαχία τάγματα διατάχτηκαν νὰ διαλυθοῦν καὶ ὁ εἰκονομαχικός στρατός της Κωνσταντινούπολης ἔπαψε νὰ ὑπάρχει
Παρά την διάλυση αὐτή του εἰκονομαχικοῦ στρατοῦ, ὁ τόπος καὶ ὁ χρόνος δὲν θεωρήθηκαν κατάλληλοι γιὰ την συνέχιση των εργασιών της συνόδου καὶ οἱ συνεδριάσεις της ἔγιναν στὴν Νίκαια της Βιθυνίας τον Μάϊο του 787. Ἡ εἰκονόφιλη παράταξη ἐπικράτησε πλήρως. Καταλύθηκε το κῦρος της μέχρι τότε θεωρουμένης ὡς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς συνόδου της Ἱερείας του 754 καὶ ἀποφασίστηκε ἡ ἀναστήλωση των εἰκόνων
Ἐκτίμηση
Ἡ σπουδαιότερη πηγή γιὰ τα ἔργα καὶ τις ἡμέρες της Εἰρήνης εἶναι ὁ χρονογράφος Θεοφάνης ο Ομολογητής. Ὅπως ἔχει ἤδη ἐκτεθεῖ, δὲν θέλησε νὰ ἀποκρύψει το μεγάλο της κακούργημα, την ἀρχομανία της καὶ τους δόλους της. Ἀλλὰ καὶ πρὶν καὶ μετά την τύφλωση του Κωνσταντίνου την ἀποκαλεῖ ἁγία, εὐσεβεστάτη, σοφή καὶ θεοφιλῆ, καὶ «ὑπέρ της ὀρθῆς πίστεως ἀθλήσασαν καὶ μαρτυρήσασαν», ἐνῶ ἐπικρίνει σφοδρότατα καὶ χαρακτηρίζει τύραννο τον Νικηφόρο ἐπειδή την ἀνέτρεψε Παρόμοια καὶ οἱ μεταγενέστεροι Κεδρηνός καὶ Ζωναράς. Ὅλα αὐτά βέβαια ἐπειδή ὅλοι οἱ χρονογράφοι ἦταν εἰκονόφιλοι καὶ ἡ Εἰρήνη ἦταν αὐτή ποῦ ἀναστήλωσε γιὰ πρώτη φορά τις εἰκόνες καὶ ὑπῆρξε ἡ πρωτεργάτις της Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου.
Ὁ Γίββων δέχεται ὅλα τα γραφόμενα του Θεοφάνη κατά της Εἰρήνης καὶ συνοψίζει : «αὐτὴ ἡ φιλόδοξη πριγκίπισσα ποῦ ἀπαρνήθηκε τα ἱερότερα καθήκοντα της μητέρας…»
Ὁ Παπαρρηγόπουλος ἤδη στὸ πρῶτο ἀπό τα ἀναφερόμενα σ’ αὐτὴν κεφάλαια παραθέτει ὑποκεφάλαιο με τίτλο «ἀφροσύνη καὶ κακοβουλία της Εἰρήνης» ἐνῶ στὸ «Τελευταῖαι περί Εἰρήνης κρίσεις» ἀναφέρει «Δυστυχῶς δὲν περιωρίσθη εἰς μόνον το των εἰκόνων ζήτημα, ἀλλὰ παρέλυσε τον στρατόν, ἐθυσίασε τα σπουδαιότερα ἐξωτερικά του κράτους συμφέροντα, κατήργησε παραλόγως πολλούς ἀπαραιτήτους φόρους, ἐπολλαπλασίασε τα μοναστήρια, κατέστησε την κυβέρνησιν ὑποχείριον των μοναχῶν καὶ παρέδωκε τα πράγματα εἰς χεῖρας ἀνδρών ἀνικάνων…».
Ὁ Κάρολος Ντηλ μιλᾶ γιὰ την ἔλλειψη ἐνδοιασμῶν, την ραδιουργία, ὠμότητα καὶ δολιότητά της καὶ ἀμφιβάλλει γιὰ τις ἱκανότητές της.
Ὁ Στήβεν Ράνσιμαν την κατατάσσει ἀνάμεσα στοὺς ραδιούργους καὶ χωρίς ἐνδοιασμούς ἀνθρώπους καὶ μιλᾶ γιὰ τα ὀλέθρια ἀποτελέσματα της διοίκησής της.
Ὅμοια ἐπικριτικός καὶ ὁ Νόργουιτς, ὁ ὁποίοις μάλιστα ὑποπτεύεται ὅτι ἡ Εἰρήνη δολοφόνησε τον νεογέννητο γιὸ του Κωνσταντίνου.
Στὸν ἀντίποδα ὁ Σλουμπερζέ, ποῦ ἀναλύεται σε ὕμνους πρὸς την προσωπικότητα καὶ την διακυβέρνησή της καὶ ὁ Ντυράν, ποῦ της καταλογίζει μὲν ἔλλειψη ἠθικῶν ἐνδοιασμῶν, ἀλλὰ βρίσκει εὐεργετική την βασιλεία της, προσπερνῶντας ἀσχολίαστο το γεγονός της τύφλωσης.
Μία σύγχρονη ἐκτίμηση εἶναι ὅτι «Ἡ Εἰρήνη ὑπῆρξε ὁπωσδήποτε μία ἀπό τις πιὸ δυναμικές προσωπικότητες του 8ου αἰῶνα, ἀλλὰ οἱ ἄμετρες προσωπικές φιλοδοξίες της ἐξουδετέρωσαν τα θετικά στοιχεῖα των πολιτικῶν της ἐπιλογῶν. Προσπάθησε νὰ θεραπεύσει τον διχασμό της βυζαντινῆς κοινωνίας με τή μετριοπαθῆ πολιτική της στὸ ζήτημα των εἰκόνων, ἀλλὰ τόνωσε τις ἀντιθέσεις με την ἐσφαλμένη ἐπιλογή των συμβούλων καὶ των στόχων της, γιὰ νὰ ὑποδειχθεῖ τελικά τραγική φυσιογνωμία… Ἡ ἀποδιοργάνωση της ἄμυνας του Βυζαντίου καὶ οἱ ταπεινωτικές συνθῆκες εἰρήνης ἐξασθένισαν σημαντικά τή διεθνῆ του ἀκτινοβολία».
Αγία Ειρήνη, η Αθηναία η αγία μητέρα που τύφλωσε τον γιο της
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου