Ἀκάθιστος
ὕμνος: Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε
Ἰδιαίτερη
εἶναι ἡ ἀγάπη καί ξεχωριστός ὁ σεβασμός,
με τον ὁποῖο το σύνολο τῶν πιστῶν
περιβάλλει την Ἀκολουθία του Ἀκάθιστου
Ὕμνου Ἀγάπη καί σεβασμός ποῦ πηγάζουν
καί ἐμπνέονται ἀπὸ το πρόσωπο πρὸς
τὸ ὁποῖο ἀπευθύνεται ἡ Ἀκολουθία,
ἀπὸ την ἐκφραστικότητα καί τον πλοῦτο
των κειμένων, ἀπὸ το μελωδικό ἔνδυμα
των λόγων. Ἀγάπη καί σεβασμός ποῦ
ἐκδηλώνονται με την εὐλαβῆ παρουσία
καί ἐνεργό συμμετοχή στήν Ἀκολουθία
των «πιστῶς προσκυνούντων καί δοξαζόντων»
Χριστιανῶν, τα ἀπογεύματα της Παρασκευῆς
καθ' ὅλη τή διάρκεια της Μεγάλης
Τεσσαρακοστῆς
Ο Ἀκάθιστος ὕμνος χαρακτηρίζεται ὡς ἕνα ἀριστούργημα της βυζαντινῆς ὑμνογραφίας, γραμμένο πάνω στούς κανόνες της μονοτονίας, ἱσοσυλλαβίας καί μερικῶς της ὁμοιοκαταληξίας Η γλῶσσα του ὑμνοῦ εἶναι σοβαρή καί ρέουσα, γεμάτη ἀπὸ κοσμητικά ἐπίθετα καί πολλά σχήματα. Ἔτσι ἡ ἐξωτερική του μορφή παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία καί ὡραιότητα, ποῦ συναγωνίζεται το βαθύ του περιεχόμενο.
Κανένας δέν μπορεῖ νά ἀμφισβητήσει τον πλοῦτο του λόγου, την ὑπάρξη σχημάτων, την ποιητικότητα ὁρισμένων στίχων καί προπαντός το ὑψηλό περιεχόμενο του ὑμνοῦ, ποῦ ἐξυμνεῖ την ἐνανθρώπησι του Θεοῦ διά της Παναγίας Θεοτόκου. Εἷναι ἀλλεπάλληλες οἱ ἐκφράσεις χαράς, ἀγαλλιάσεως καί λυτρώσεως ποῦ δίνουν ἐνθουσιαστικό τόνο στόν ὕμνο
Το γεγονός δὲ ὅτι ἀπ' ὅλα τα κοντάκια μόνο αὐτὸ εἶναι σήμερα σε χρήση στήν λατρεία της Ἐκκλησίας μας δείχνει την δύναμη καί την ἐντύπωση ποῦ ἔκανε καί ἐξακολουθεῖ νά κάνει στούς πιστούς.
Ἀκάθιστος Ὕμνος – δομή
Η Ἀκολουθία του Ἀκάθιστου Ὕμνου ἀποτελεῖται, κατά βάση, ἀπὸ τον Ἀκάθιστο Ὕμνο καί τον Κανόνα του Ἀκάθιστου Ὕμνου, πλαισιωμένα με ψαλμούς, ἀπολυτίκια καί εὐχές
Ἀκάθιστος Ὕμνος ἐπεκράτησε νά ὀνομάζεται το Κοντάκιο, το ὄπιο ψάλλουμε πρὸς τιμήν της Θεοτόκου, τμηματικά κάθε Παρασκευή στὶς τέσσερις πρῶτες βδομάδες της Μ. Σαρακοστῆς (6 οἴκοι με ἀπόδειπνο – Χαιρετισμοί), καί ὁλόκληρο την πέμπτη ἑβδομάδα (24 οἴκοι). Το προοίμιο του εἶναι το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», ἔχη ἀλφαβητική ακροστιχίδα (Α – Ω) καί διπλό ἐφύμνιο (Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε καί Ἀλληλούια).
«Κοντάκια» παλαιότερα λέγονταν ὁλόκληροι ὕμνοι, ἀνάλογοι πρὸς τους «Κανόνες». Η ὀνομασία ὀφείλεται μᾶλλον στὸ κοντό ξύλο ἐπὶ του ὁποίου τύλιγαν τή μεμβράνη ποῦ περιεῖχε τον ὕμνο
Το πρῶτο τροπάριο λεγόταν «προοίμιο» ἡ «κουκούλιο» καί ὅσα ἀκολουθοῦσαν λέγονταν «οἴκοι», ἴσως διότι ὁλόκληρος ὁ ὕμνος θεωρεῖτο ὡς σύνολο οἰκοδομημάτων ἀφιερωμένων στή μνήμη κάποιου ἁγίου
Κοντάκιο λέγεται συνήθως σήμερα το πρῶτο τροπάριο ἑνός τέτοιου ὑμνοῦ
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος περιέχει προοίμιο καί 24 «οἴκους». Ὡς προοίμιο του Ὕμνου ψάλλεται σήμερα το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», τὸ ὁποῖο ὅμως, καθώς φαίνεται, δέν εἶναι το ἀρχικὸ Ἀντίθετα, ὡς γνήσιο προοίμιο φέρεται το, σήμερα, αὐτόμελο ἀπολυτίκιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβῶν ἐν γνώσει», ποῦ ἔχη ἀμεσότερη σχέση με το περιεχόμενο του Ὕμνου, ἀναφερόμενο κι αὐτὸ στὸ γεγονός του Εὐαγγελισμοῦ.
Το «Τῇ ὑπερμάχῳ» συνετέθη ἐπ' εὐκαιρία της σωτηρίας της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ κάποιο κίνδυνο καί συνδέθηκε μᾶλλον ἀργότερα με τον Ὕμνο Σ' αὐτὸ θὰ συνέβαλε καί το γεγονός ὅτι ὁ Ὕμνος ψαλλόταν συχνά στήν Κωνσταντινούπολη στὶς εὐχαριστήριες ἀκολουθίες πρὸς τιμήν της Παναγίας, πολιούχου τῆς Βασιλεύουσας.
Οἱ 24 «οἴκοι» σχηματίζουν ἀλφαβητική ἀκροστιχίδα καί ἔχουν ἐφύμνιο οἱ μέν περιττοί «Χαῖρε, Νύμφη, ἀνύμφευτε», οἱ δὲ ἄρτιοι «Ἀλληλούια».
Ο Ἀκάθιστος ὕμνος χαρακτηρίζεται ὡς ἕνα ἀριστούργημα της βυζαντινῆς ὑμνογραφίας, γραμμένο πάνω στούς κανόνες της μονοτονίας, ἱσοσυλλαβίας καί μερικῶς της ὁμοιοκαταληξίας Η γλῶσσα του ὑμνοῦ εἶναι σοβαρή καί ρέουσα, γεμάτη ἀπὸ κοσμητικά ἐπίθετα καί πολλά σχήματα. Ἔτσι ἡ ἐξωτερική του μορφή παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία καί ὡραιότητα, ποῦ συναγωνίζεται το βαθύ του περιεχόμενο.
Κανένας δέν μπορεῖ νά ἀμφισβητήσει τον πλοῦτο του λόγου, την ὑπάρξη σχημάτων, την ποιητικότητα ὁρισμένων στίχων καί προπαντός το ὑψηλό περιεχόμενο του ὑμνοῦ, ποῦ ἐξυμνεῖ την ἐνανθρώπησι του Θεοῦ διά της Παναγίας Θεοτόκου. Εἷναι ἀλλεπάλληλες οἱ ἐκφράσεις χαράς, ἀγαλλιάσεως καί λυτρώσεως ποῦ δίνουν ἐνθουσιαστικό τόνο στόν ὕμνο
Το γεγονός δὲ ὅτι ἀπ' ὅλα τα κοντάκια μόνο αὐτὸ εἶναι σήμερα σε χρήση στήν λατρεία της Ἐκκλησίας μας δείχνει την δύναμη καί την ἐντύπωση ποῦ ἔκανε καί ἐξακολουθεῖ νά κάνει στούς πιστούς.
Ἀκάθιστος Ὕμνος – δομή
Η Ἀκολουθία του Ἀκάθιστου Ὕμνου ἀποτελεῖται, κατά βάση, ἀπὸ τον Ἀκάθιστο Ὕμνο καί τον Κανόνα του Ἀκάθιστου Ὕμνου, πλαισιωμένα με ψαλμούς, ἀπολυτίκια καί εὐχές
Ἀκάθιστος Ὕμνος ἐπεκράτησε νά ὀνομάζεται το Κοντάκιο, το ὄπιο ψάλλουμε πρὸς τιμήν της Θεοτόκου, τμηματικά κάθε Παρασκευή στὶς τέσσερις πρῶτες βδομάδες της Μ. Σαρακοστῆς (6 οἴκοι με ἀπόδειπνο – Χαιρετισμοί), καί ὁλόκληρο την πέμπτη ἑβδομάδα (24 οἴκοι). Το προοίμιο του εἶναι το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», ἔχη ἀλφαβητική ακροστιχίδα (Α – Ω) καί διπλό ἐφύμνιο (Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε καί Ἀλληλούια).
«Κοντάκια» παλαιότερα λέγονταν ὁλόκληροι ὕμνοι, ἀνάλογοι πρὸς τους «Κανόνες». Η ὀνομασία ὀφείλεται μᾶλλον στὸ κοντό ξύλο ἐπὶ του ὁποίου τύλιγαν τή μεμβράνη ποῦ περιεῖχε τον ὕμνο
Το πρῶτο τροπάριο λεγόταν «προοίμιο» ἡ «κουκούλιο» καί ὅσα ἀκολουθοῦσαν λέγονταν «οἴκοι», ἴσως διότι ὁλόκληρος ὁ ὕμνος θεωρεῖτο ὡς σύνολο οἰκοδομημάτων ἀφιερωμένων στή μνήμη κάποιου ἁγίου
Κοντάκιο λέγεται συνήθως σήμερα το πρῶτο τροπάριο ἑνός τέτοιου ὑμνοῦ
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος περιέχει προοίμιο καί 24 «οἴκους». Ὡς προοίμιο του Ὕμνου ψάλλεται σήμερα το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», τὸ ὁποῖο ὅμως, καθώς φαίνεται, δέν εἶναι το ἀρχικὸ Ἀντίθετα, ὡς γνήσιο προοίμιο φέρεται το, σήμερα, αὐτόμελο ἀπολυτίκιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβῶν ἐν γνώσει», ποῦ ἔχη ἀμεσότερη σχέση με το περιεχόμενο του Ὕμνου, ἀναφερόμενο κι αὐτὸ στὸ γεγονός του Εὐαγγελισμοῦ.
Το «Τῇ ὑπερμάχῳ» συνετέθη ἐπ' εὐκαιρία της σωτηρίας της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ κάποιο κίνδυνο καί συνδέθηκε μᾶλλον ἀργότερα με τον Ὕμνο Σ' αὐτὸ θὰ συνέβαλε καί το γεγονός ὅτι ὁ Ὕμνος ψαλλόταν συχνά στήν Κωνσταντινούπολη στὶς εὐχαριστήριες ἀκολουθίες πρὸς τιμήν της Παναγίας, πολιούχου τῆς Βασιλεύουσας.
Οἱ 24 «οἴκοι» σχηματίζουν ἀλφαβητική ἀκροστιχίδα καί ἔχουν ἐφύμνιο οἱ μέν περιττοί «Χαῖρε, Νύμφη, ἀνύμφευτε», οἱ δὲ ἄρτιοι «Ἀλληλούια».
Ἀπό
αὐτούς οἱ 12 ἀναφέρονται στόν Κύριο
καί τελειώνουν με το «Ἀλληλούια» =
Αἰνεῖται το Θεό. Οἱ ἄλλοι 12 οἴκοι
ἀναφέρονται στή Θεοτόκο καί τελειώνουν
με το «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε». «Ἐφύμνιο»
λέγεται ἡ τελευταία φράση του ὑμνοῦ
ποῦ ἐπαναλαμβάνει ὁ λαός.
Μέσα στούς 72 στίχους συναντοῦμε 144 χαιρετισμούς στή Θεοτόκο: «Χαῖρε, της ἐκκλησίας ὁ ἀσάλευτος Πύργος, Χαῖρε, της βασιλείας το ἀπόρθητον τεῖχος, Χαῖρε δι ἧς ἐγείρονται τρόπαια, Χαῖρε, δι ἧς εἐχθροί καταπίπτουσι...». Ἀπὸ τή λέξη ΧΑΙΡΕ ὀνομάστηκαν καί Χαιρετισμοί.
Περιεχόμενο του Ὕμνου
Ο Ὕμνος διακρίνεται σε δύο ἑνότητες:
α. Α-Μ, ποῦ ἀποτελεῖ το ἱστορικό τμῆμα (Εὐαγγελισμός της Θεοτόκου, σύλληψη Χριστοῦ ἀπὸ την Παναγία, ἐπίσκεψη της Θεοτόκου στὴν Ἐλισᾶβετ, ἀνησυχία Ἰωσήφ, ἐπίσκεψη ποιμένων καὶ μάγων στὸ νεογέννητο Χριστό, ἐπιστροφή Μάγων, φυγή στὴν Αἴγυπτο, ὑπαπαντή), καὶ β. Ν-Ω, ποῦ ἀποτελεῖ το δογματικό – θεολογικό τμῆμα (ἄσπορος σύλληψη, θεότης καὶ ἀνθρωπότης του Χριστοῦ, σωτηρία του ἀνθρώπινου γένους με τή θυσία του Ἰησοῦ, θέωση τῶν ἀνθρώπων, θεομητορικῆς ἀξίας της Θεοτόκου κ.) χωρίς ὅμως νά λείπουν ἀπὸ κάθε νεότητα καὶ στοιχεῖα της ἄλλης
Πηγές του ὕμνου εἶναι ἡ Ἁγία Γραφή καὶ οἱ Πατέρες της Ἐκκλησίας
Ὀνομασία τοῦ Ὕμνου
Η ὀνομασία Ἀκάθιστος Ὕμνος ἀποδόθηκε στόν Ὕμνο ὀφείλεται στὸ ὅτι «ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ ἔμελψαν καὶ ὅτι πᾶσι τοῖς ἄλλοις οἴκοις καθῆσθαι ἐξ ἔθους ἔχοντες, ἐν τοῖς παροῦσι τῆς θεομήτορος ὀρθοὶ πάντες ἀκροώμεθα». Αὐτὰ γράφει το Συναξάριον, καὶ ἐντοπίζει «την νύκτα ἐκείνη» το καλοκαίρι του 626.
Ἐπίσης, ἀπὸ την πρώτη στιγμή ποῦ ἐμφανίστηκε ὁ ὕμνος οἱ πιστοί σε κάθε εὐκαιρία καὶ ἀφορμή, τον ἔψαλαν ὄρθιοι καὶ ἀπ' την ἀρχὴ συνδέθηκε με την ἑορτή του Εὐαγγελισμοῦ του ὁποίου την ἀκολουθία το ἐκκλησίασμα παρακολουθοῦσε ὄρθιο
Χρόνος καὶ αἰτιᾶ σύνθεσης
Σύμφωνα με το Συναξαριστή, ὁ Ὕμνος δημιουργήθηκε το 626, μετά τή σωτηρία της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ την πολιορκία των Ἀβάρων καὶ των Περσῶν, ὁπότε καὶ ἐψάλη γιά πρώτη φορά.
Κατά το ἔτος 626 ἡ Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε ἀπὸ τους Πέρσες καὶ Ἀβάρους Ο βασιλέας Ἡράκλειος ἀπουσίαζε στὴ Μικρά Ἀσία σε πόλεμο κατά των Περσῶν Τότε ὁ φρούραρχος Βώνος μαζί με τον Πατριάρχη Σέργιο ἀνέλαβαν την ὑπεράσπιση της αὐτοκρατορίας Ο Πατριάρχης περιέτρεχε τή πόλη με την εἰκόνα της Παναγίας τῆς Βλαχερνίτισσας καὶ ἐνεθάρρυνε τα πλήθη καὶ τους μαχητές.
Ξαφνικά ξέσπασε φοβερός ἀνεμοστρόβιλος ποῦ δημιούργησε τρικυμία καταστρέφοντας τον ἐχθρικὸ στόλο καὶ τή νύκτα της 7ης πρός την 8η Αὐγούστου, ἀναγκάσθηκαν νά φύγουν ἄπρακτοι Ο λαός πανηγυρίζοντας τή σωτηρία του, συγκεντρώθηκε στὸ Ναό της Παναγίας των Βλαχερνῶν καὶ ὅλοι ὄρθιοι ἔψαλλαν τον ἀπὸ τότε λεγόμενο «Ἀκάθιστο Ὕμνο» στὴν Παναγία, ἀποδίδοντας τα «νικητήρια» καὶ την εὐγνωμοσύνη τους στὴν «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ».
Γιὰ νά ψαλθεῖ ὅμως τότε θά πρέπει νά εἶχε συντεθεῖ νωρίτερα, καθώς δὲν ἦταν δυνατό νά γίνει αὐτὸ σε μία νύχτα. Κάποιοι μελετητές ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ὕμνος ἔπρεπε νά προϋπῆρχε στὴ λειτουργική πράξη, καὶ νά ψάλθηκε τότε «ὀρθοστάδην», ἀπὸ μεγίστη ἀφοσίωση πρός ἐγκωμιασμό της Θεοτόκου. Καὶ προκρίθηκε αὐτὸς ὁ ὕμνος ἀπὸ κάποιον ἄλλον ἐνδεχομένως, ἐπειδή θά ἦταν κιόλας καθιερωμένος στὴν Ἀγρυπνία της 15ης Αὐγούστου στὴ Βλαχέρνα, καὶ ἐπειδή το περιεχόμενό του, με χαρακτῆρα διηγηματάκι, δογματικό, καὶ δοξολογικό – ἐγκωμιαστικό προσφερόταν γιά τή διάσωση καὶ τή λύτρωση της Πόλης ἀπὸ τή δεινή περίσταση.
Η δομή, το ὕφος καὶ το περιεχόμενο του ὕμνου εἶναι μᾶλλον μεταρωμανικά στοιχεῖα, ὅπως κατάδειξε ὁ καθηγητής Νικόλαος Τωμαδάκης. Ο ὕμνος ἀναφέρεται σε ὅλο το μυστήριο της ἐνανθρώπησης του Χριστοῦ, στό ὁποῖο εἶναι βασικός παράγοντας ἡ Θεοτόκος. Ἔτσι, ὁ Μαριολογικός καὶ Χριστολογικός χαρακτῆρας του εἶναι φανερός.
Συνεπῶς, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἀναφέρεται σε κοινό ἑορτασμό του Εὐαγγελισμοῦ καὶ τῶν Χριστουγέννων – οἱ γιορτές χωρίστηκαν στά χρόνια του Ἰουστινιανοῦ (527-565) – ἀλλὰ εὔκολα ἐπίσης μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ ἐγκωμιαστικός καὶ δοξολογικός χαρακτῆρας του ὕμνου εἶναι πρόσφορος γιά κάθε περίσταση ποῦ ἡ θρησκεύουσα ψυχή θέλει νά ἀναφερθεῖ στό θαῦμα της σωτηρίας της.
Σύνθεση του Ὕμνου
Ἀπὸ τα σημαντικότερα καὶ δυσκολότερα φιλολογικά προβλήματα εἶναι αὐτό της σύνθεσης του Κοντακίου του Ἀκάθιστου Ὕμνου Συνθέτης, χρόνος καὶ αἰτιᾶ της σύνθεσης παραμένουν ἀκόμα ἀνεξακρίβωτα ἀπὸ τους μελετητές.
Με τὴ χρονολογία σύνθεσης του ὕμνου συνδέεται ἀναπόφευκτα το ὄνομα του ποιητή του ὕμνου, του μελωδοῦ Ο ὕμνος φέρεται σε ὅλη τὴ χειρόγραφη παράδοση ἀνώνυμος, καὶ ὁ Συναξαριστής ποῦ τον συνδέει με το γεγονός της διάσωσης ἀπὸ την πολιορκία του 626 δέν κάνει λόγο οὔτε γιά το χρόνο της σύνθεσης οὔτε γιά τον ποιητή του.
Ἦταν φυσικό, ἡ παράδοση σιωπηρά, ἀλλὰ καὶ πολλοί μεγάλοι μελετητές νά ἀποδώσουν τον ἔξοχο αὐτό ὕμνο στὸν κατ' ἐξοχὴν πρίγκιπα των βυζαντινῶν ὑμνογράφων, τον Ρωμανό το μελωδό (α΄ μισό ς΄ αι.). Ὑπάρχει καὶ μία μεταγενέστερη μαρτυρία, του ις΄ αι., ὥς σημείωση σε κώδικα του ΙΓ΄ αι. (της μονῆς Βλατάδων 41, φ. 193α) ποῦ ἀναφέρει το ὄνομα του Ρωμανού ὥς ποιητή του ὕμνου
Ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλες δύο περιπτώσεις γιά τον μελωδό του Ἀκάθιστου Ὕμνου, με ἐξίσου σοβαρές ἐνδείξεις Η μία εἶναι ὅτι στή λατινική μετάφραση του ὕμνου, γύρω στό 800, ἀπό τον Ἐπίσκοπο Βενετίας Χριστόφορο, ἀναφέρεται το ὄνομα του Γερμανοῦ Α΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (715-730 κοιμήθηκε 740) ποῦ ἦταν σύγχρονος με τα γεγονότα του 718 "IncipitHymnusdeSanctaDeiGenetriceMaria, VictoriferusatqueSalutatorius, aSanctoGermanoPatriarchaConstantinopolitano".
Η ἄλλη περίπτωση εἶναι, ὅτι σε μία παλαιά ἀχρονολόγητη εἰκόνα του Εὐαγγελισμοῦ στό παρεκκλήσιο τοῦ Αἰγίου Νικολάου της ὀνομαστής μονῆς του Αἰγίου Σάββα στά Ἱεροσόλυμα, εἰκονίζεται κι ἕνας μοναχός ποῦ κρατάει εἰλητάριο με γραμμένο το «Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη». Στὸ κεφάλι του μοναχοῦ ὑπάρχει ἡ ἔνδειξη «Ο ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ». Αὐτὸς ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τον Κοσμᾶ το μελωδό, ποῦ κοιμήθηκε το 752/4, κι εἶναι κι αὐτὸς σύγχρονος με την θαυμαστή λύτρωση της Κωνσταντινούπολης ἀπό την πολιορκία του 718.
Ο Κανόνας του Ἀκάθιστου εἶναι ἔργο των Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ (οἱ εἱρμοί) καί Ἰωσήφ Ξένου του Ὑμνογράφου (τα τροπάρια).
Τρόπος ἐκτελέσεως
Ἱστορικές συγκυρίες δέν ἐπέτρεψαν νά διασωθεῖ ὡς τις μέρες μας ὁ τρόπος μελωδικῆς ἐκτέλεσης του Ὕμνου Γι' αὐτό τον λόγο δέν ψάλλεται ἀλλά ραψωδείται ἀπό τους ἱερεῖς στοὺς ναούς, κατά την τέλεση της Ἀκολουθίας
Ἀκάθιστος Ὕμνος με Ἀπόδειπνο
Ψάλλεται ὁλόκληρος ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ἐν συνδυασμῷ μετὰ τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου, ὡς ἀκολούθως: Ἀναγιγνώσκεται τὸ Μικρὸν Ἀπόδειπνον μέχρι τοῦ Ἄξιόν ἐστίν.. Μετ' αὐτὸ ψάλλεται τὸ Τροπάριον Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς... δὶς ἀργῶς καὶ ἅπαξ σύντομον καὶ ἀναγιγνώσκεται ὑπὸ τοῦ (Ἀρχ.) Ἱερέως ἡ α´ Στάσις (Α-Ζ) τῶν Οἴκων (Χαιρετισμῶν) τῆς Θεοτόκου.
Ἀκολούθως ψάλλεται ἡ α´ καὶ γ´ Ὠδὴ τοῦ Κανόνος τῆς Θεοτόκου, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... ἀργῶς καὶ ἀναγιγνώσκεται ἡ β´ Στάσις (Η-Μ).
Ἐν συνεχείᾳ ψάλλονται ἡ δ´, ε´ καὶ ς´ Ὠδὴ τοῦ Κανόνος, πάλιν τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... ἀργοσύντομον καὶ ἀναγιγνώσκεται ἡ γ´ Στάσις (Ν-Σ).
Τέλος ψάλλονται αἱ΄ Ὠδαὶ ζ´, ἡ´ καὶ θ´ Ὠδῆς ὁ Ἱερεὺς θυμιὰ ὡς εἴθισται, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... σύντομον καὶ ἡ δ´ Στάσις (Τ-Ω καὶ Α).
Τρισάγιον.
ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ: Τῇ Ὑπερμάχῳ....
Καὶ τὰ λοιπὰ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου. (ἀπό το Μέγα Ὡρολόγιον).
«Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε.
Ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμᾶχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε»
Μέσα στούς 72 στίχους συναντοῦμε 144 χαιρετισμούς στή Θεοτόκο: «Χαῖρε, της ἐκκλησίας ὁ ἀσάλευτος Πύργος, Χαῖρε, της βασιλείας το ἀπόρθητον τεῖχος, Χαῖρε δι ἧς ἐγείρονται τρόπαια, Χαῖρε, δι ἧς εἐχθροί καταπίπτουσι...». Ἀπὸ τή λέξη ΧΑΙΡΕ ὀνομάστηκαν καί Χαιρετισμοί.
Περιεχόμενο του Ὕμνου
Ο Ὕμνος διακρίνεται σε δύο ἑνότητες:
α. Α-Μ, ποῦ ἀποτελεῖ το ἱστορικό τμῆμα (Εὐαγγελισμός της Θεοτόκου, σύλληψη Χριστοῦ ἀπὸ την Παναγία, ἐπίσκεψη της Θεοτόκου στὴν Ἐλισᾶβετ, ἀνησυχία Ἰωσήφ, ἐπίσκεψη ποιμένων καὶ μάγων στὸ νεογέννητο Χριστό, ἐπιστροφή Μάγων, φυγή στὴν Αἴγυπτο, ὑπαπαντή), καὶ β. Ν-Ω, ποῦ ἀποτελεῖ το δογματικό – θεολογικό τμῆμα (ἄσπορος σύλληψη, θεότης καὶ ἀνθρωπότης του Χριστοῦ, σωτηρία του ἀνθρώπινου γένους με τή θυσία του Ἰησοῦ, θέωση τῶν ἀνθρώπων, θεομητορικῆς ἀξίας της Θεοτόκου κ.) χωρίς ὅμως νά λείπουν ἀπὸ κάθε νεότητα καὶ στοιχεῖα της ἄλλης
Πηγές του ὕμνου εἶναι ἡ Ἁγία Γραφή καὶ οἱ Πατέρες της Ἐκκλησίας
Ὀνομασία τοῦ Ὕμνου
Η ὀνομασία Ἀκάθιστος Ὕμνος ἀποδόθηκε στόν Ὕμνο ὀφείλεται στὸ ὅτι «ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ ἔμελψαν καὶ ὅτι πᾶσι τοῖς ἄλλοις οἴκοις καθῆσθαι ἐξ ἔθους ἔχοντες, ἐν τοῖς παροῦσι τῆς θεομήτορος ὀρθοὶ πάντες ἀκροώμεθα». Αὐτὰ γράφει το Συναξάριον, καὶ ἐντοπίζει «την νύκτα ἐκείνη» το καλοκαίρι του 626.
Ἐπίσης, ἀπὸ την πρώτη στιγμή ποῦ ἐμφανίστηκε ὁ ὕμνος οἱ πιστοί σε κάθε εὐκαιρία καὶ ἀφορμή, τον ἔψαλαν ὄρθιοι καὶ ἀπ' την ἀρχὴ συνδέθηκε με την ἑορτή του Εὐαγγελισμοῦ του ὁποίου την ἀκολουθία το ἐκκλησίασμα παρακολουθοῦσε ὄρθιο
Χρόνος καὶ αἰτιᾶ σύνθεσης
Σύμφωνα με το Συναξαριστή, ὁ Ὕμνος δημιουργήθηκε το 626, μετά τή σωτηρία της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ την πολιορκία των Ἀβάρων καὶ των Περσῶν, ὁπότε καὶ ἐψάλη γιά πρώτη φορά.
Κατά το ἔτος 626 ἡ Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε ἀπὸ τους Πέρσες καὶ Ἀβάρους Ο βασιλέας Ἡράκλειος ἀπουσίαζε στὴ Μικρά Ἀσία σε πόλεμο κατά των Περσῶν Τότε ὁ φρούραρχος Βώνος μαζί με τον Πατριάρχη Σέργιο ἀνέλαβαν την ὑπεράσπιση της αὐτοκρατορίας Ο Πατριάρχης περιέτρεχε τή πόλη με την εἰκόνα της Παναγίας τῆς Βλαχερνίτισσας καὶ ἐνεθάρρυνε τα πλήθη καὶ τους μαχητές.
Ξαφνικά ξέσπασε φοβερός ἀνεμοστρόβιλος ποῦ δημιούργησε τρικυμία καταστρέφοντας τον ἐχθρικὸ στόλο καὶ τή νύκτα της 7ης πρός την 8η Αὐγούστου, ἀναγκάσθηκαν νά φύγουν ἄπρακτοι Ο λαός πανηγυρίζοντας τή σωτηρία του, συγκεντρώθηκε στὸ Ναό της Παναγίας των Βλαχερνῶν καὶ ὅλοι ὄρθιοι ἔψαλλαν τον ἀπὸ τότε λεγόμενο «Ἀκάθιστο Ὕμνο» στὴν Παναγία, ἀποδίδοντας τα «νικητήρια» καὶ την εὐγνωμοσύνη τους στὴν «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ».
Γιὰ νά ψαλθεῖ ὅμως τότε θά πρέπει νά εἶχε συντεθεῖ νωρίτερα, καθώς δὲν ἦταν δυνατό νά γίνει αὐτὸ σε μία νύχτα. Κάποιοι μελετητές ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ὕμνος ἔπρεπε νά προϋπῆρχε στὴ λειτουργική πράξη, καὶ νά ψάλθηκε τότε «ὀρθοστάδην», ἀπὸ μεγίστη ἀφοσίωση πρός ἐγκωμιασμό της Θεοτόκου. Καὶ προκρίθηκε αὐτὸς ὁ ὕμνος ἀπὸ κάποιον ἄλλον ἐνδεχομένως, ἐπειδή θά ἦταν κιόλας καθιερωμένος στὴν Ἀγρυπνία της 15ης Αὐγούστου στὴ Βλαχέρνα, καὶ ἐπειδή το περιεχόμενό του, με χαρακτῆρα διηγηματάκι, δογματικό, καὶ δοξολογικό – ἐγκωμιαστικό προσφερόταν γιά τή διάσωση καὶ τή λύτρωση της Πόλης ἀπὸ τή δεινή περίσταση.
Η δομή, το ὕφος καὶ το περιεχόμενο του ὕμνου εἶναι μᾶλλον μεταρωμανικά στοιχεῖα, ὅπως κατάδειξε ὁ καθηγητής Νικόλαος Τωμαδάκης. Ο ὕμνος ἀναφέρεται σε ὅλο το μυστήριο της ἐνανθρώπησης του Χριστοῦ, στό ὁποῖο εἶναι βασικός παράγοντας ἡ Θεοτόκος. Ἔτσι, ὁ Μαριολογικός καὶ Χριστολογικός χαρακτῆρας του εἶναι φανερός.
Συνεπῶς, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἀναφέρεται σε κοινό ἑορτασμό του Εὐαγγελισμοῦ καὶ τῶν Χριστουγέννων – οἱ γιορτές χωρίστηκαν στά χρόνια του Ἰουστινιανοῦ (527-565) – ἀλλὰ εὔκολα ἐπίσης μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ ἐγκωμιαστικός καὶ δοξολογικός χαρακτῆρας του ὕμνου εἶναι πρόσφορος γιά κάθε περίσταση ποῦ ἡ θρησκεύουσα ψυχή θέλει νά ἀναφερθεῖ στό θαῦμα της σωτηρίας της.
Σύνθεση του Ὕμνου
Ἀπὸ τα σημαντικότερα καὶ δυσκολότερα φιλολογικά προβλήματα εἶναι αὐτό της σύνθεσης του Κοντακίου του Ἀκάθιστου Ὕμνου Συνθέτης, χρόνος καὶ αἰτιᾶ της σύνθεσης παραμένουν ἀκόμα ἀνεξακρίβωτα ἀπὸ τους μελετητές.
Με τὴ χρονολογία σύνθεσης του ὕμνου συνδέεται ἀναπόφευκτα το ὄνομα του ποιητή του ὕμνου, του μελωδοῦ Ο ὕμνος φέρεται σε ὅλη τὴ χειρόγραφη παράδοση ἀνώνυμος, καὶ ὁ Συναξαριστής ποῦ τον συνδέει με το γεγονός της διάσωσης ἀπὸ την πολιορκία του 626 δέν κάνει λόγο οὔτε γιά το χρόνο της σύνθεσης οὔτε γιά τον ποιητή του.
Ἦταν φυσικό, ἡ παράδοση σιωπηρά, ἀλλὰ καὶ πολλοί μεγάλοι μελετητές νά ἀποδώσουν τον ἔξοχο αὐτό ὕμνο στὸν κατ' ἐξοχὴν πρίγκιπα των βυζαντινῶν ὑμνογράφων, τον Ρωμανό το μελωδό (α΄ μισό ς΄ αι.). Ὑπάρχει καὶ μία μεταγενέστερη μαρτυρία, του ις΄ αι., ὥς σημείωση σε κώδικα του ΙΓ΄ αι. (της μονῆς Βλατάδων 41, φ. 193α) ποῦ ἀναφέρει το ὄνομα του Ρωμανού ὥς ποιητή του ὕμνου
Ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλες δύο περιπτώσεις γιά τον μελωδό του Ἀκάθιστου Ὕμνου, με ἐξίσου σοβαρές ἐνδείξεις Η μία εἶναι ὅτι στή λατινική μετάφραση του ὕμνου, γύρω στό 800, ἀπό τον Ἐπίσκοπο Βενετίας Χριστόφορο, ἀναφέρεται το ὄνομα του Γερμανοῦ Α΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (715-730 κοιμήθηκε 740) ποῦ ἦταν σύγχρονος με τα γεγονότα του 718 "IncipitHymnusdeSanctaDeiGenetriceMaria, VictoriferusatqueSalutatorius, aSanctoGermanoPatriarchaConstantinopolitano".
Η ἄλλη περίπτωση εἶναι, ὅτι σε μία παλαιά ἀχρονολόγητη εἰκόνα του Εὐαγγελισμοῦ στό παρεκκλήσιο τοῦ Αἰγίου Νικολάου της ὀνομαστής μονῆς του Αἰγίου Σάββα στά Ἱεροσόλυμα, εἰκονίζεται κι ἕνας μοναχός ποῦ κρατάει εἰλητάριο με γραμμένο το «Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη». Στὸ κεφάλι του μοναχοῦ ὑπάρχει ἡ ἔνδειξη «Ο ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ». Αὐτὸς ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τον Κοσμᾶ το μελωδό, ποῦ κοιμήθηκε το 752/4, κι εἶναι κι αὐτὸς σύγχρονος με την θαυμαστή λύτρωση της Κωνσταντινούπολης ἀπό την πολιορκία του 718.
Ο Κανόνας του Ἀκάθιστου εἶναι ἔργο των Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ (οἱ εἱρμοί) καί Ἰωσήφ Ξένου του Ὑμνογράφου (τα τροπάρια).
Τρόπος ἐκτελέσεως
Ἱστορικές συγκυρίες δέν ἐπέτρεψαν νά διασωθεῖ ὡς τις μέρες μας ὁ τρόπος μελωδικῆς ἐκτέλεσης του Ὕμνου Γι' αὐτό τον λόγο δέν ψάλλεται ἀλλά ραψωδείται ἀπό τους ἱερεῖς στοὺς ναούς, κατά την τέλεση της Ἀκολουθίας
Ἀκάθιστος Ὕμνος με Ἀπόδειπνο
Ψάλλεται ὁλόκληρος ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ἐν συνδυασμῷ μετὰ τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου, ὡς ἀκολούθως: Ἀναγιγνώσκεται τὸ Μικρὸν Ἀπόδειπνον μέχρι τοῦ Ἄξιόν ἐστίν.. Μετ' αὐτὸ ψάλλεται τὸ Τροπάριον Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς... δὶς ἀργῶς καὶ ἅπαξ σύντομον καὶ ἀναγιγνώσκεται ὑπὸ τοῦ (Ἀρχ.) Ἱερέως ἡ α´ Στάσις (Α-Ζ) τῶν Οἴκων (Χαιρετισμῶν) τῆς Θεοτόκου.
Ἀκολούθως ψάλλεται ἡ α´ καὶ γ´ Ὠδὴ τοῦ Κανόνος τῆς Θεοτόκου, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... ἀργῶς καὶ ἀναγιγνώσκεται ἡ β´ Στάσις (Η-Μ).
Ἐν συνεχείᾳ ψάλλονται ἡ δ´, ε´ καὶ ς´ Ὠδὴ τοῦ Κανόνος, πάλιν τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... ἀργοσύντομον καὶ ἀναγιγνώσκεται ἡ γ´ Στάσις (Ν-Σ).
Τέλος ψάλλονται αἱ΄ Ὠδαὶ ζ´, ἡ´ καὶ θ´ Ὠδῆς ὁ Ἱερεὺς θυμιὰ ὡς εἴθισται, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... σύντομον καὶ ἡ δ´ Στάσις (Τ-Ω καὶ Α).
Τρισάγιον.
ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ: Τῇ Ὑπερμάχῳ....
Καὶ τὰ λοιπὰ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου. (ἀπό το Μέγα Ὡρολόγιον).
«Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε.
Ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμᾶχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου