Ἕνωση Κρήτης με την Ἑλλάδα - Πῶς ἔγινε σὰν σήμερα το 1908
Ἕνωση Κρήτης με την Ἑλλάδα - Πῶς ἔγινε σὰν σήμερα το 1908
ΓΕΩΡΓΙΟΥ Χ. ΚΟΥΦΟΓΙΩΡΟΥ Μ.Α. Μεσαιωνικών Σπουδῶν, Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων *
Ἡ ἕνωση της Κρήτης με την Ἑλλάδα ἔχει ταυτισθεῖ ἀπὸ την πλειοψηφία της κοινῆς γνώμης με τον Δεκέμβριο του 1913, ὅταν ὑψώθηκε ἡ ἑλληνική σημαία στὰ Χανιά, ὑπό το βλέμμα του τότε βασιλέα Κωνσταντίνου Ἅ' καὶ του τότε πρωθυπουργοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου.
Στήν πραγματικότητα ἡ Μεγαλόνησος κήρυξε την ἕνωση της με την Ἑλλάδα πέντε χρόνια πρὶν, ἐκδίδοντας ἕνα ἐπίσημο ἑνωτικό ψήφισμα στὶς 24 Σεπτεμβρίου του 1908. Ἦταν μία προσπάθεια των κεφαλῶν της Κρήτης νά ἐπιδιώξουν την de facto ἕνωση με την Ἑλλάδα, ἐκμεταλλευόμενοι τὴ ρευστή πολιτική καὶ διπλωματική κατάσταση ποῦ ἐπικρατούσατε στὰ Βαλκάνια, κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αἰῶνα
Συνεχεῖς ἐπαναστάσεις
Οἱ συνεχεῖς ἐπαναστάσεις των Κρητών καὶ ὁ αἱματηρός τους ἀγῶνας γιά ἕνωση με την Ἑλλάδα δικαιώθηκαν ἐν μέρει το 1898, ὅταν οἱ προστάτιδες δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία, Ἰταλία) προχώρησαν σε σολομῶντειο λύση του κρητικοῦ προβλήματος.
Ἀφ' ἑνός, ἡ Κρήτη θά παρέμενε ὑπὸ ὀθωμανική κυριαρχία, ἀφ' ἑτέρου ὅμως θά ττή διοικοῦσε ὥς ἁρμοστής ἕνας Ἕλληνας πρίγκιπας, ὁ δευτερότοκος γιὸς του βασιλέα Γεωργίου Ἅ', ὁ ὁποῖος ὀνομαζόταν ἐπίσης Γεώργιος.
Ἡ περίοδος της ἁρμοστείας του Γεωργίου σημαδεύτηκε ἀπὸ την ἐπανάσταση του Θερίσου το 1905, τή ὁποῖα ὁδήγησε στὴν ἀντικατάσταση του πρίγκιπα Γεωργίου ἀπὸ τον ἔμπειρο Ἀχαιό πολιτικό Ἀλέξανδρο Ζαΐμη, το 1906. Ἡ αὐταρχική διοίκηση του πρίγκιπα καὶ τή στάση του στὸ ζήτημα της ἑνώσης με την Ἑλλάδα προκάλεσαν τὴ δυσαρέσκεια μεγάλου τμήματος της κρητικῆς κοινῆς γνώμης, μία δυσαρέσκεια ποῦ ἐκφράστηκε πολιτικά μέσα ἀπὸ την Ἡνωμένη Ἀντιπολίτευση, ἕνα πολιτικό μόρφωμα ποῦ δημιούργησαν οἱ ἀντίπαλοι της πολιτικῆς του. Επικεφαλής της κίνησης αἰτῆς τέθηκαν οἱ Ἐλευθέριος Βενιζέλος, Κωνσταντῖνος Μάνος καὶ Κωνσταντῖνος Φούμης. Ἡ ἀδιαλλαξία του πρίγκιπα ὁδήγησε στὴν ἐπανάσταση του Θερίσου καὶ στὴν ἀντικατάστασή του, ὄχι ὅμως καὶ στὴν ἕνωση με την Ἑλλάδα, ὅπως ἀρχικά ἀπεδίωξαν οἱ ἐπαναστάτες
Ἡ ἡγεσία της ἀντιπολίτευσης εἶχε καταστήσει σαφές, με ψήφισμα ποῦ ἐκδόθηκε λίγο πρίν ἀπὸ την ἐπανάσταση, ὅτι ἀποσκοπεῖ πρωτίστως στὴν ἕνωση με την Ἑλλάδα Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι το σύνθημα «ΕΝΩΣΙΣ Ἡ ΘΑΝΑΤΟΣ» κυριάρχησε ἀρχικά Σταδιακά, ὅμως, οἱ ἐπαναστάτες ἀναγκάστηκαν νά τηρήσουν πιό διαλλακτική στάση καὶ ἀπέσυραν προσωρινά το αἴτημα γιά ἕνωση Ὅταν ἔληξε τή ἐπανάσταση καὶ ὁ πρίγκιπας Γεώργιος ἀναχώρησε ἀπὸ το νησί, ἄνοιξε μία νέα περίοδος ἐξελίξεων Ἡ ἀνάληψη των καθηκόντων του ἁρμοστή ἀπὸ τον Ζαΐμη βελτίωσε σημαντικά την κατάσταση σε τομεῖς ὅπως τή οἰκονομία Σημαντικό βῆμα πρός την ἕνωση ἀποτέλεσε τή δημιουργία Πολιτοφυλακής, διότι ἄνοιξε δρόμος γιά την ἀποχώρηση των ξένων στρατευμάτων ἀπὸ το νησί.
Πρίν ἀπὸ τὴ δημιουργία της Πολιτοφυλακής το 1907, τα ξένα στρατεύματα αποτελούσαν τον ἐγγυητή της ἠρεμίας καὶ της ειρηνικής συνύπαρξης Ἑλλήνων Κρητῶν καὶ Τουρκοκρατιῶν Σαφῶς ἡ σταδιακή ἀποχώρησή τους (1908 - 1909) ἔδινε μεγαλύτερη εὐχέρεια κινήσεων στό ζήτημα της ἕνωσης με την Ἑλλάδα Αὐτὸς ἦταν ὁ διακαής πόθος της συντριπτικῆς πλειοψηφίας των Κρητῶν, ἀλλὰ μέχρι το 1908 ὁ πόθος αὐτὸς παρέμενε ἀνεκπλήρωτος
Ἤ ὥρα του ψηφίσματος
Το 1908 ἦταν ἕνα ἔτος-σταθμός γιά την πολιτική κατάσταση στά Βαλκάνια. Την ἄνοιξη του 1908 ἡ ἐπανάσταση των Νεοτούρκων δημιούργησε νέα δεδομένα γιά την Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία καὶ τους βαλκανικούς λαούς. Οἱ διακηρύξεις της γιά ἰσονομία καὶ συνταγματικές ἐλευθερίες βρῆκαν θετική ἀνταπόκριση στή Βαλκανική καὶ γέννησαν ἐλπίδες στοὺς λαούς της. Το φθινόπωρο του 1908 ἡ Βουλγαρία κήρυξε την ἀνεξαρτησία της καὶ προσάρτησε την Ἀνατολική Ρωμυλία, μία περιοχή ποῦ φιλοξενοῦσε ἑλληνικούς πληθυσμούς. Την ἴδια ἐποχῆ ἡ Αὐστροουγγρική αὐτοκρατορία μεθόδευσε την ἐνσωμάτωση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης, παρά τις ἀντιδράσεις της Ρωσίας καὶ της γειτονικῆς Σερβίας.
Μέσα σε αὐτὸ το ρευστό πολιτικό σκηνικό οἱ Κρῆτες με την παρότρυνση καὶ της ἑλληνικῆς κυβέρνησης ἀποφάσισαν νά διεκδικήσουν την ἀνεξαρτησία τους καὶ την ἕνωση με την Ἑλλάδα Ἡ ἑλληνική κυβέρνηση ἐπισήμως δὲν ἐπιδοκίμαζε τις πρωτοβουλίες των Κρητῶν, διότι δὲν ἤθελε νὰ προκαλέσει τους Τούρκους. Στὸ παρασκήνιο, ὅμως, οἱ δύο πλευρές συνεργάζονταν στενά.
Ἡ Ἀθήνα θεωροῦσε ἀπαραίτητη την κινητοποίηση των Κρητῶν γιά νὰ διεκδικηθεῖ de facto ἡ ἕνωση με την Ἑλλάδα Ὁ πρωθυπουργός της Ἑλλάδος Γεώργιος Θεοτόκης εἰσηγήθηκε στόν ὁμόλογο του της Κρήτης Γεώργιο Παπαμαστοράκη την ἀνάγκη γιά κινητοποιήσεις, προκειμένου νὰ ἐπιτευχθεῖ ὁ σκοπός αὐτός Ὁ Παπαμαστοράκης ἦρθε σε ἐπαφή με τον ἡγέτη της ἀντιπολίτευσης Ἐλευθέριο Βενιζέλο, ὁ οποίος συμφώνησε με την πρόταση του Θεοτόκη.
Πράγματι, στὶς 24 Σεπτεμβρίου (6 Ὀκτωβρίου) του 1908 πραγματοποιήθηκε ὀγκῶδες συλλαλητήριο στὰ Χανιά, στὸ ὁποῖο ὑπολογίζεται ὅτι συμμετεῖχαν 15.000 ἄνθρωποι
Ὅλα κύλησαν ὁμαλά παρά τις ἀνησυχίες της κρητικῆς κυβέρνησης. Παρόμοια ἐκδήλωση πραγματοποιήθηκε καὶ στὸ Ἡράκλειο Ἐπιτροπή των διαδηλωτῶν στὰ Χανιά ἐπέδωσε ἑνωτικό ψήφισμα στόν Παπαμαστοράκη, ὁ οποίος το ἀποδέχθηκε, διαβεβαιώνοντας το πλῆθος ποῦ τον ἐπευφημοῦσε ὅτι ἤ καρδιά της κρητικῆς κυβέρνησης πάλλεται ὅπως ἤ δική του στὸ ἴδιο μῆκος κύματος. Ὁ Παπαμαστοράκης φρόντισε νά συστήσει ἀπόλυτο σεβασμό πρός τα δικαιώματα των «συμπολιτῶν ἡμῶν Μουσουλμάνων καὶ ἐν τή προστασία αἰτῶν».
Ἀντίγραφο του ψηφίσματος παρέλαβε καὶ ὁ Βενιζέλος, ὁ ὁποῖος στὸ δικό του χαιρετισμό χαρακτήρισε τή φάση στὴν ὁποῖα ἔμπαινε το κρητικό ζήτημα «κρισιμωτάτη», συνιστῶντας με τή σειρά του αὐτοσυγκράτηση καὶ «παραδειγματική διαγωγή». Στή συνέχεια το ψήφισμα κυκλοφόρησε ὡς «Παράρτημα της Ἐφημερίδος της Κυβερνήσεως ἐν Κρήτη», ἐνῶ στόν ὑπέρτιτλο ἔγραφε «Βασίλειον της Ἑλλάδος».
Το λιτό ψήφισμα περιεῖχε τέσσερις θέσεις. Πρῶτον, κήρυσσε την ἕνωση με την Ἑλλάδα Δεύτερον, καλοῦσε τον Γεώργιο Ἅ' νά ἀναλάβει τή διακυβέρνηση του νησιοῦ Προβλέποντας ὅτι κάτι τέτοιο δὲν ἀναμενόταν νά γίνει σύντομα, οἱ συντάκτες του ψηφίσματος δήλωναν ὅτι μέχρι ὁ βασιλέας της Ἑλλάδος νά ἀπαντήσει καταφατικά, τοπική κυβέρνηση θά διαχειριζόταν, ἀντ' αὐτοῦ, το νησί καὶ μάλιστα καλοῦσε τις ἀρχές του νησιοῦ νά παραμείνουν ἀφοσιωμένες στὰ καθήκοντά τους.
Το ψήφισμα ὑπέγραφαν ὁ Παπαμαστοράκης, ὁ σύμβουλος ἐσωτερικεύων θεμάτων Χαράλαμπος Πωλογεώργης καὶ ὁ Ἐμμανουήλ Μοδάτσος, ὡς μέλη της κυβέρνησης. Χωρίς χρονοτριβή, ἡ λαϊκή βούληση των Κρητῶν, μετουσιωμένη σε ἐπίσημο κείμενο, κοινοποιήθηκε στὸ βασιλέα καὶ στήν ἑλληνική κυβέρνηση. Ὁ Ζαΐμης ἐκείνῃ την ἐποχῆ βρισκόταν στήν Ἑλλάδα καὶ εἰδοποιήθηκε νὰ παραμείνει ἐκεῖ, ἀφοῦ πλέον το ἀξίωμα του δὲν εἶχε κάποιο οὐσιαστικό ἀντίκρυσμα
Διεθνεῖς ἀντιδράσεις
Ἤ Βουλή των Κρητῶν ἔλαβε γνώση του ψηφίσματος καὶ το ἐνέκρινε στίς 29 Σεπτεμβρίου κατά τή διάρκεια ἔκτακτής συνόδου. Ὅμως, ἡ Κρήτη ἦταν πρακτικά μόνη της. Οἱ τουρκικές ἀντιδράσεις ἦταν σφοδρές καὶ τα διαβήματα πρὸς τις προστάτιδες δυνάμεις ἔντονα Οἱ δυνάμεις ἀκολούθησαν ἀρχικὰ οὐδέτερη στάση, ἀλλά καθώς οἱ τουρκικές πιέσεις καμακώθηκαν, ἀρνήθηκαν νὰ δεχθοῦν την κατάργηση του καθεστῶτος της ἁρμοστείας Ἤ ἕνωση της Κρήτης με την Ἑλλάδα θά δυνάμωνε τή θέση της Ἑλλάδος στήν περιοχή καὶ θά ἀνέτρεπε τις ἰσορροπίες Ἤ ἀποδυνάμωση της Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας σήμαινε ἐνδυνάμωση της Ρωσίας, δημιουργῶντας μία κατάσταση ποῦ δὲν θά ἀνέχονταν οἱ δυτικές δυνάμεις.
Συλλαλητήρια ὀργανώθηκαν στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία γιὰ νὰ ματαιωθεῖ ἡ ἕνωση Οἱ Νεότουρκοι δὲν θά ἀνέχονταν περαιτέρω ἀπώλειες ἐδαφῶν Κινδύνευε ἡ ἀξιοπιστία της ἐξωτερικῆς τους πολιτικῆς, ἡ ὁποῖα βασιζόταν στή διατήρηση της ἐδαφικῆς ἀκεραιότητας της αὐτοκρατορίας
Ὅμως, θετική ἐξελίξη ἀποτέλεσε ἡ συνέχιση της ἀποχώρησης των ξένων στρατευμάτων ἀπὸ το νησί. Ἤ Ἀθήνα, ἀπειλούμενη με ἀντίποινα ἀπὸ την τουρκική πλευρά, δὲν ἀναγνώρισε την ἕνωση, τηρῶντας «ἄψογον στάσιν», ἀλλά τουλάχιστον συνέχισε την παρασκηνιακή συνεργασία με την Κρήτη.
Οἱ Κρῆτες ὅμως δὲν πτοήθηκαν καὶ προχώρησαν στή συγκρότηση διακομματικῆς κυβέρνησης, ἡ ὁποῖα θά ἀντικαθιστοῦσε την κυβέρνηση Παπαμαστοράκη. Σε αὐτὴ την Ἐκτελεστική Ἐπιτροπή προήδρευε ὁ Ἀντώνης Μιχελιδάκης, ἀντιπρόεδρος καὶ ὑπουργός Δικαιοσύνης ὁρίστηκε ὁ Βενιζέλος, ὁ Χ. Πωλογιώργης ἀνέλαβε ὑπουργός Εσωτερικών, ὁ Μαλώνης Λογιάδης ὑπουργός Οἰκονομικῶν καὶ ὁ Μ. Πετυχάκης ὑπουργός Παιδείας.
Παρ' ὅλες τις προσπάθειές τους, ἡ de jure ἐνσωμάτωση της Κρήτης με την Ἑλλάδα ἀπαίτησε ἀκόμη πέντε ἔτη ἀγώνων Μετά το τέλος των Βαλκανικῶν Πολέμων, οἱ Συνθῆκες του Λονδίνου καὶ του Βουκουρεστίου ἄνοιξαν το δρόμο γιὰ την ἕνωση Οἱ διμερεῖς ἐπαφές Ἑλλάδος - Τουρκίας κατέληξαν στή Συνθήκη των Ἀθηνῶν (1/14 Νοεμβρίου 1913), σύμφωνα με την ὁποῖα ἡ τουρκική ἐπικυριαρχία στήν Κρήτη ἔληξε Ἔμενε πλέον το τυπικό μέρος της ἕνωσης το ὁποῖο ὁλοκληρώθηκε την 1η Δεκεμβρίου του 1913 με την ὕψωση της ἑλληνικῆς σημαίας στὸ χανιώτικο φρούριο του Φιρκά.
*Δημοσιεύθηκε στήν ἔντυπη ἐκδόσει της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ στίς 20/9/2014
