25 Μαρτίου 1821

 

 

Εθνική Επέτειος 25ης Μαρτίου 1821 - Ιστορικό Αφιέρωμα Αφίσες

 

25 Μαρτίου 2021

 

 

Ένα παράξενο «αυτόματο» όπλο του 1821!

 

Ὁ «ἀφανισμός» τῶν Τουρκαλβανών τῆς Πελοποννήσου. Η ἄνοδος καὶ η πτώση τῶν «Λαλαίων»

Δὲν ὑπάρχει περίπτωση νὰ διαβάσει κανείς γιὰ τὴν «Ἑλληνική ἐθνεγερσίας τοῦ ΄21» καὶ νὰ μὴν συναντήσει, ευθείς εξ΄ ἀρχῆς, ἀναφορές ὄτι τὸ χωριό Λάλα καί τοὺς κατοίκους του, τοὺς «Λαλαίους», ποῦ γιά τέσσερεις περίπου αἰῶνες ζήσαν στον Μόριά καί διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο κατά το πρῶτο έτος τὴς ἐπανάστασης Άνθρωποι σκληροί καί πολεμοχαρείς, ὅπως ἄλλωστε «πρόσταζε» ἡ ἐποχὴ, κλήθηκαν νὰ σηκώσουν το βάρος τὴς καταστολής τὴς Ἐπαναστάσεως στήν Ἡλεῖα, ἀλά καί εν μερη την παρενόχληση τῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων ποῦ πολιορκοῦσαν την πρωτεύουσα του Μωριᾶ, την Τριπολιτσά. 

Όντας ας ὁ φόβος καί ὁ τρόμος στήν δυτική Πελοπόννησο, αδιαφορούσαν γιά τὴς προσταγές τῶν Τούρκων καί θεωρῶντας τοὺς «ραγιᾶδες» τίποτα περισσότερο ἀπὸ σκλάβοι ἐφρόντισαν νὰ συμπεριφέρονται ἀνάλογα στοὺς τοπικούς πληθυσμούς.

 Κατά τήν διάρκεια τῶν αἰώνων τὴς δουλείας καί ὲν μέσῳ πολλῶν κακουχιῶν καί ἀποτυχιῶν, ὁ φόβος του «Ραγιά» ἔγινε ἀπελπισία καί ἡ ἀπελπισία ἀπύθμενη ὀργὴ ποῦ ἀργὰ ἡ γρήγορα θὰ ἔπεφτε καί στὰ κεφάλια τῶν Λαλαίων, ἀναγκάζοντας τοὺς νὰ ἐγκαταλείψουν τον Μωριᾶ Ἀλλά ἂς πάρουμε καλύτερα τα πράγματα ἀπὸ τήν ἀρχή. 

 Ὁ ἐποικισμός τοῦ Λάλα καί τα προεπαναστατικά χρόνια. 

Ὁ «Λάλας» εἶναι οἰκισμός τοῦ νομοῦ Ἠλείας χτισμένος σέ υψόμετρο 600 μέτρων.

 Πρωτοκατοικήθηκε τον 14ο αἰώνα ἀπὸ Ἀλβανούς ποῦ ἔφερε ἀπὸ τα «Ἀκροκεραύνια Ὄρη, παράκτια ὀροσειρά τής νοτιο-δυτικής Ἀλβανίας, ὁ Μιχαήλ Δούκας. «Σούλι τοῦ Μοριά», χαρακτηρίζει τον Λάλα, ὁ Δημήτριος Φωτιάδης ποῦ γράφει ὅτι βρίσκεται στό ὀροπέδιο τοῦ Μπαστηρά, κοντά στήν ἀρχαῖα «Φολόη», στό ὅρος Ἐρύμανθος. 

Στὰ πόδια τοῦ ἀπλώνεται ὁ κάμπος τής Ἠλείας ποῦ διασχίσει ὁ ποταμός Ἀλφειός. 

Γιὰ πρώτη φορά ἐμφανίζεται ὡς αλβανόφωνο χωριό μὲ το ὄνομά σὲ ὀθωμανικό ἔγγραφο τοῦ 15ου αἰώνα καί προέρχεται πιθανότατα ἀπὸ το ἀλβανικό ἐπώνυμο «Λάλα», ὁ ὁποῖος ἴσως ἦταν κάποιος ἀπὸ τοῦς πρώτους οἰκιστὲς τοῦ 

Οἱ Λαλαίοι ἦσαν μουσουλμάνοι ἀλβανικῆς καταγωγῆς. Τὸ πότε ἐγκατασταθήκαν στό Λάλα δὲν εἶναι ξεκάθαρα.

Ὁ Σπυρίδων Τρικούπης θεωρεῖ ὅτι το Λάλα κατοικήθηκε ἀπὸ Ἀλβανούς τῶν Βυζαντινῶν χρόνων καθώς καί τα «Μπαρδουνοχώρια», στὴ Λακωνία.

 Ὁ Κ. Ἡλιόπουλος γράφει ὅτι μετά τὴν Ἂλωση, στίφη Ἀλβανών ἐγκαταστάθηκαν στὸ Λάλα, ἐνῶ ο Γ. Χρυσανθακόπουλος ἀναφέρει ὅτι οἰκιστὲς ἦταν ὁ Ἱσμαήλ Ἀγάς μὲ ὁμάδα Ἀλβανών ποῦ εἶχαν καταλάβει τήν Μεθώνη ὴ τήν Κορώνη το 1438. 

Ὁ Άμβρόσιος Φρατζής ἀναφέρει ὅτι, «ὴ πόλις τοῦ Λάλα ὑπήρξε κατά το 1714 καί ἐπληθύνθει μετά τα Ὀρλωφικά». 

Ὁ πληθυσμὸς τοῦ Λάλα κατ’ ἄλλους ἦταν 7.000, ἐνῶ κατά τίς παραμονὲς τοῦ ἀγώνα ὸ Φρατζής μᾶς πληροφορεῖ πῶς εἶχε περίπου 1.000 οἰκίες .

Ὅταν κατά το 1715 οι Βενετοί ἀποσύρθηκαν καί ὁλόκληρη ὴ Πελοπόννησος πέρασε στούς Τούρκους, τα πλούσια μέρη τής Ἠλείας δόθηκαν σεπρίγκιπες ἀπὸ τα σουλτανικά χαρέμια. 

Οἱ «Χοττομαναίοι» τής Γαστούνης, ὅπως ὀνομάστηκαν οι Ὀθωμανοί πρίγκιπες, χρησιμοποίησαν τοῦς Λαλαίους ποῦ συντηρούνταν ἀπὸ ἐπιδρομές σὲ Ἑλληνικά χωριά, γιά νά κρατοῦν ὑποταγμένα τα γειτονικά μέρη. 

Παράλληλα εἶχαν ἀρχίσει στὰ βουνὰ νὰ ἐμφανίζωνται οι πρῶτοι Ἕλληνες κλέφτες καί οι Λαλαίοι χρησιμοποιήθηκαν, κατά κόρον, ἐναντίον τοῦς Μετά τα Ὀρλωφικά, οι Λαλαίοι συνέπραξαν μὲ τοῦς Τουρκαλβανούς, οι ὁποίοι στάλθηκαν γιά τήν κατάπνιξη τοῦ κινήματος. 

Χιλιάδες Πελοποννήσιοι πλήρωσαν μὲ τὴ ζωή τοῦς τη συμμαχία αὐτή. 

Ὅμως Λαλαίοι καί Τουρκαλβανοί ἔγιναν ἐφιάλτες ἀκόμα καί γιά τοῦς Τούρκους μπέηδες καί ἀγάδες. Ἔτσι λοιπόν στάλθηκε στον Μωριᾶ ὸ φοβερός πασᾶς, Χασάν Τζεσαερλής, ὸ ὁποῖος μὲ τη βοήθεια Ἑλλήνων κλεφτῶν κατόρθωσε νὰ ἐξολοθρεύσει τοῦς νεοαφιχθέντες Τουρκαλβανούς, ἐνῶ ὅσοι ἀπὸ αὐτούς γλύτωσαν κατέφυγαν στον Λάλα καί κατ’ ἐπέκταση στήν ἀσφάλεια ποῦ τοῦς προσέφεραν οι ὅμοιοί τοῦς . 

 Σύντομα ἔγιναν τόσο ἱσχυροί ποῦ δέν ὑπολόγιζαν ούτε καί τον Τούρκο πασᾶ τής Τριπολιτσάς, πρωτεύουσας τότε τοῦ Μωριᾶ Οἱ Λαλαίοι περιφρονοῦσαν τοῦς Τούρκους, ἐνῶ τοῦς Ἕλληνας τοῦς θεωροῦσαν σκλάβους.

 Οἱ Χοττομαναίοι ζοῦσαν τρυφηλά καί ἔδιναν τίς κόρες τοῦς στούς Λαλαίους γιά νὰ ἔχουν τὴ βοήθεια τοῦς 

Αὐτοί ἀποκτοῦσαν κτήματα, εἴτε ὡς προῖκα εἴτε ἀγοράζοντας τα κι ἔτσι σύντομα ἔγιναν κυρίαρχοι τής Ἠλείας.

 Περί το τέλος τοῦ 18ου καί τίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα ὴ οἰκονομικὴ ἰσχύς τῶν Λαλαίων λόγο τής ληστείες μεγάλωσε, ὅπως καί ὴ στρατιωτικὴ τοῦς ἰσχὺ, μετά καί τήν πτώση τῶν   Χοτομαναίων ποῦ κυριαρχοῦσαν στὴ Γαστούνη καί ἔτσι οι Ἀλβανοί εἰσχώρησαν στήν Ὀθωμανική εξουσία.

 Η Ὀθωμανική   Αὐτοκρατορία εἶχε λίγο στρατό στήν Πελοπόννησο. Περί τοῦς 2.500 στρατιῶτες, ἀπὸ τοῦς ὁποίους 500 ἦσαν στὴν Τρίπολη. 

Γι’ αὐτό εἶχε ἀνάγκη τὴς στρατιωτικῆς βοήθειας τῶν Λαλαίων καὶ παραβλέπανε τίς βιαιοπραγίες τῶν Τουρκαλβανών.

 Η περιουσιακή αὔξηση τῶν Λαλαίων αὔξησε καὶ τὴν ἐξουσία τοῦς στὴ Γαστούνη, τον Πύργο καί τα Καλάβρυτα. 

Μὲ το ἐμπόριο δέν ἀνακατεύονταν, ἁντιθέτως το ἐμπόριο ἦταν στὰ χέρια τῶν Ἑλλήνων. 

Περίφημος ἦταν ὸ ἀρχηγός τοῦς Ἀλή Φαρμάκης, τον ὁποῖο κατάφερε να διώξει ἀπὸ τήν Πελοπόννησο ὁ γιὸς τοῦ Ἀλή πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων, Βελή πασᾶς μετά ἀπὸ μεγάλη εκστρατεία. 

Ὡστόσο ἡ ἰσχύς τῶν Λαλαίων δὲν εἶχε μειωθεῖ καθόλου ως τὴν ἔκρηξη τής Ἐπανάστασης τοῦ Στηριζόμενοι στὴ δύναμή τους καὶ μάλιστα κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἀλή Φαρμάκη, ἀρνήθηκαν νὰ καταβάλουν τον ἐπιβαλλόμενο φόρο στὴν Πόλη. 

Αὐτό ἔκαμε το Σουλτάνο νά ὑποπτεύεται ὅτι οι Λαλαίοι μὲ τοῦς ἄλλους ὁμοεθνεῖς τους, θὰ προέβαιναν σε πράξεις ἀνεξαρτησίας κι ἐπεδίωξε τὴν ἐξόντωσή τους ή την ὑποταγῆ τους.

 Κατά τον Π. Παπατσώνη, ὁ Σουλτᾶνος, «ὑπέβλεπε τοῦς δυνατούς καὶ ἤθελε νὰ τους βγάλει από τήν ἀράδα». 

Στὴν Πηνεία, ὁλόκληρα χωριά εἶχαν μεταβληθεῖ σε τσιφλίκια τῶν Λαλαίων. 

Ἀκόμα καὶ στήν Ἀχαΐα, στήν ἐπαρχία Καρυταίνης καὶ του Φαναριού, οἱ Λαλαίοι προσπαθοῦσαν νὰ ἐπεκτείνουν τήν ἐπιρροή τους, ἐκμεταλλευόμενοι καὶ τις ἀντιπάθειες ποῦ εἶχαν οι Ἕλληνες προεστοί μεταξύ τους. 

Ο Σ. Τρικούπης ἀναφέρει ὅτι οἱ ἀνδρείοι καὶ ἐμπειροπόλεμοι Λαλαίοι ζοῦσαν καταρχάς ὡς ληστές ἡ ὡς ὑπομίσθιοι τῶν Χοτομαναίων τής Γαστούνης. 

Πολλές φορές Βλέπουμε συνεργασία Ἑλλήνων καὶ Ἀλβανών σὲ ορισμένες περιπτώσεις.

 Ὁ Κολοκοτρώνης εἶναι γνωστό ὅτι εἶχε σχέσεις με τοῦς Λαλαίους, ἄλλοι ἀπὸ αὐτοὺς ἦταν φίλοι του καὶ ἄλλοι ἐχθροὶ του. 

Η Ἡλεῖα περνᾶ «διά πυρός καὶ σιδήρου». 

 Οἱ Λαλαίοι μὲ τὴ δύναμη ποῦ διέθεταν ἦταν ἕνας φοβερός ὑπολογίσιμος ἀντίπαλοι γιά κάθε ἐξέγερση. Ὅταν ξέσπασε ἡ Ἐπανάσταση ὅλοι οι Τοῦρκοι τοῦ Μωριά ἔπραξαν νὰ βροῦν καταφύγιο στὰ γειτονικά τους φρούρια ἡ στήν Τριπολιτσά. 

Ἀνάμεσα τους καὶ οι φοβεροί «Μπαρδουνιώτες».

 Οἱ μόνοι ποῦ παρέμειναν ἕκτος τῶν τειχῶν τῶν φρουρίων ἦταν οἱ Λαλαίοι ποῦ ὑπολογίζεται ὅτι στίς ἀρχές τοῦ ἀγῶνα εἶχαν δύναμη 1.900 ἀνδρῶν, 400 ἀπὸ τους ὁποῖους ἦταν ἱππεῖς. 

Οἱ Λαλαίοι κινητοποιήθηκαν γιά να βοηθήσουν τοῦς ὀμόθρησκούς τους, ἐνῶ παράλληλα ἀρχικά προσπάθησαν νὰ κρατήσουν τήν Ἡλεῖα ἕξω ἀπὸ τίς ἐπαναστατικές ἐνέργειες

 Ὡστόσο οἱ Ἡλεῖοι ξεσηκώθηκαν ἀπὸ τις ἀρχὲς τοῦ Ἀγώνα.

 Ὅμως ἦταν ἀπειροπόλεμοι, ἐκτός ἀπὸ ὁρισμένους πού εἶχαν ὑπηρετήσει ὡς ἀξιωματικοὶ καί ὁπλίτες στὰ ἀγγλικὰ τάγματα στὴ Ζάκυνθο. 

Ἐπί κεφαλῆς τῶν προκρίτων τῆς Γαστούνης ἦταν ὁ Γεώργιος Σισίνης, ὁ ὁποῖος ἀναγνωρίστηκε ἀμέσως ὡς ἀρχηγός τῶν ἐπαναστατημένων Ἑλλήνων ποῦ πολιόρκησαν τοῦς Τούρκους τὴς Γαστούνης.

 Ὅταν ὅμως μαθεύτηκε ὅτι σπεύδουν σὲ βοήθεια τῶν τελευταίων οι Λαλαίοι σχεδὸν ὅλοι οἱ ἐπαναστάτες ἐγκατέλειψαν τον Σισίνη, μὲ ἐξαίρεση ἐλάχιστους ἄνδρες. 

 Ὁ Γεώργιος Σισίνης γεννήθηκε στὴ Γαστούνη τῆς Ἠλείας καί καταγόταν ἀπὸ πλούσια καί ἱστορικὴ οἰκογένειά τὴς περιοχῆς.

 Μετά τήν ἀναίμακτη αὐτὴ ἐπιτυχία τους, οι Λαλαίοι, ἄρχισαν τίς ἐπιδρομές σὲ ὅλη τήν πεπεριοχή τῆς Ἠλείας γιά νὰ ἀποτρέψουν ὁποιοδήποτε ἐνίσχυση τῶν Ἑλλήνων ποῦ πολιορκοῦσαν τήν Πάτρα.

 Ἐπρόκειτο γιά τὴ μοναδική ἀντίσταση τῶν Τούρκων τῆς Πελοποννήσου, ἐκτός βέβαια ἀπὸ ἐκείνες τῶν πολιορκημένων στὰ διάφορα κάστρα τῆς Πελοποννήσου. 

Στὴ συνέχεια οι Λαλαίοι κινήθηκαν πρὸς το πλουσιότερο Ἑλληνικό κέντρο τῆς Ἠλείας, τον Πύργο μὲ σκοπό νὰ κυριεύσουν καί νὰ λεηλατήσουν τήν πόλη.

Ὁ ἀρχηγός τῶν ἐπαναστατῶν του πύργου, ὁ Χαράλαμπος Βιλαέτης ἦταν ὁ μόνος ἐπαγγελματίας στρατιωτικός. Εἶχε ὑπηρετήσει στὰ ἀγγλικὰ τάγματα τῆς Ζακύνθου καί εἶχε λάβει τον βαθμό τοῦ Λοχαγού. 

Στίς 2 Ἀπριλίου 1821 οι Λαλαίοι ἐμφανίστηκαν ἔξω ἀπὸ τον Πύργο καί ζήτησαν τήν ἄμεση παράδοσή τοῦ Στήν πόλη ἐκείνη τη μέρα βρίσκονταν 100 Ζακυνθινοί, 70 πολεμιστές ἀπὸ τήν Ἀγουλινίτσα καί οι γιοὶ τοῦ Κολοκοτρώνη Πάνος καί Γενναῖος, ποῦ ἔρχονταν ἀπὸ τήν Ζάκυνθο μέ προορισμό τὴ Γορτυνία, μέ σκοπό νὰ συναντήσουν τον πατέρα τους. 

Ἔγινε πολεμικό συμβούλιο, στὸ ὁποῖο πήραν μέρος ὅλοι οι ὁπλαρχηγοί.

 Οἱ ὑπερασπιστές τοῦ Πύργου ἦταν 550 ἐνῶ οι Λαλαίοι 1.000. 

Ὅμως οι Ἕλληνες ἦταν ἀπειροπόλεμοι καί ὁ Πύργος δέν εἶχε κάποια ἰσχυρή θέση. Η ἀξίωση ὅμως τῶν Λαλαίων γέμισε ὀργὴ τοὺς Ἕλληνες Ἔτσι συγκεντρώθηκαν στ’ ἀλώνια ἔξω ἀπὸ τήν πόλη περιμένοντας τοὺς ἔχθροὺς ἐντελῶς ἀκάλυπτοι. 

Οἱ Λαλαίοι τοὺς περικύκλωσαν διαιρεμένοι σε τρία σώματα.

 Μόνο 200 Ἕλληνες πρόλαβαν νὰ σωθοῦν τρέχοντας στὰ πρῶτα σπίτια τοῦ Πύργου ὅπου καί ὀχυρώθηκαν. 

Στὴν πόλη τοῦ Πύργου ἐπικράτησε πανικός. 

Ὁ ἄμαχος πληθυσμὸς ἐγκατέλειψε τα σπίτια τοῦ Αἱ περισσότερα γυναικόπαιδα κατέφυγαν στὸ Κατάκολο καί στον  Αἰγίου Ἀνδρέα, απ’ ὅπου Ζακυνθινά πλοιάρια τοὺς μετέφεραν στο «φιόρο τοῦ Λεβάντε». 

Τὴ διαφυγή τῶν γυναικόπαιδων, βοήθησε ἡ ἡρωική ἀντίσταση τῶν κλεισμένων στὰ σπίτια τοῦ Πύργου 200 ἐνόπλων, ἀνάμεσα στοῦς ὁποῖους καί ὁ 15χρονος, τότε Γενναῖος Κολοκοτρώνης καί ὁ 21χρονος ἀδελφὸς τοῦ Πάνος, ποῦ το 1824 δολοφονήθηκε ἀπὸ τοὺς κυβερνητικούς στὴ διάρκεια τοῦ ἐμφυλίου πολέμου.    ;

Μετά ἀπὸ ὀχτάωρη πολιορκία, οι γενναῖoι ὑπερασπιστές τοῦ Πύργου ἀναγκάστηκαν νὰ ἀποχωρήσουν, καθώς οι Λαλαίοι ἄρχισαν νὰ βάζουν φωτιά στα ὀχυρωμένα σπίτια. 

Η ἔρημη πόλη, ἔμεινε ἕρμαιο στίς ἄγριες διαθέσεις τοῦ ἐχθρού. 

Η πρώτη ὑποχώρησή τῶν Λαλαίων. 

Στίς 24 Ἀπριλίου, οἱ Λαλαίοι ἐμφανίστηκαν μπροστά στη Ἀγουλινίτσα, το σημερινό Ἐπιτάλιο. Ἀρχηγὸς τῶν λίγων ντόπιων, ἦταν Αἱ πρόκριτος Ἀλέξης Μοσχούλας, ποῦ μὲ 70 συμπολίτες του εἶχε πολεμήσει καί στον Πύργο.

 Ὀργάνωσε την ἄμυνα της κωμόπολης ὅσο καλύτερα μπορούσε, ἐνισχυόμενος ἀπὸ μερικούς Πυργιώτες που βρέθηκαν κοντά.

 Παράλληλα, ἄλλοι 70 Πυργιώτες καί 70 μαχητὲς ἀπὸ τὴν Κυπαρισσία καί τα Φιλιατρά, κατέλαβαν τη στρατηγικῆς σημασίας θέση Κλειδί. 

Οἱ Λαλαίοι παρέμειναν τη νύχτα στον Ἀλφειό καί τα ξημερώματα ἐπιτέθηκαν ἐναντίον τῆς Ἀγουλινίτσας. 

Οἱ λιγοστοί ὑπερασπιστές της βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, ὡστόσο ἦταν ἀποφασισμένοι νὰ αμυνθούν μέχρι τέλους. 

Τότε ἔφτασαν γιά βοήθεια οι ὑπόλοιποι Ἕλληνες ἀπὸ το Κλειδί. 

Στὸ βουνό Δάρβιζα, πάνω ἀπὸ την Ἀγουλινίτσα, βρῆκαν Τούρκους νὰ φρουροῦν τη θέση καὶ τοῦς ἐπιτέθηκαν.

 Ἐκείνοι, βλέποντας πολλούς ἐπαναστάτες νὰ φοροῦν μαύρες βράκες, τους πέρασαν γιά Μανιάτες καὶ ἔντρομοι ἔτρεξαν στὴν Ἀγουλινίτσα.

. Ἀλλά καί οι Λαλαίοι, φοβήθηκαν ὅτι θὰ ἀποκλειστοῦν ἀπὸ ἱσχυρότερες ἑλληνικές δυνάμεις μέσα στην Ἀγουλινίτσα καί ὑποχώρησαν καταδιωκόμενοι ἀπὸ τον Μοσχούλα καί τους ἄντρες του, που κατόρθωσαν κοντά στον Ἀλφειό να σκοτώσουν ἐννιά καί να συλλάβουν δεκατρείς. 

Ἦταν η πρώτη φορά που οι Λαλαίοι ὑποχώρησαν μπροστά στους Ἕλληνες 

 Οἱ πλείοσι, ἦταν οι μόνοι ἀπὸ τους Πελοποννήσιους που ὑποχρεώθηκαν να ἀντιμετωπίσουν ἐπιτιθέμενους ἐχθρούς καί ὄχι ἀαμυνόμενους.

 Το μίσος μεταξύ Ἑλλήνων καί Λαλαίων, ἦταν ἀβυσσαλέο καί μακροχρόνιο. 

Ἦταν φανερό, ὅτι κάποιοι ἀπὸ τους δύο, στο τέλος της Ἐπανάστασης ἡ καί νωρίτερα, θὰ ἔπρεπε να ἐγκαταλείπουν τον Μοριά.

 Ὁ «Ἀθανάσιος Διάκος» τῆς Ἠλείας  Γέρος μετά το πάθημά τους στήν Ἀγουλινίτσα, οι Λαλαίοι ἐπιτέθηκαν ξανά ἐναντίον του ἔρημου Πύργου καί τῶν γειτονικῶν, πρὸς τον Ἀλφειό, χωριῶν τῆς Ὀλυμπίας. 

Ὁ Χαράλαμπος Βιλαέτης, στον ὁποῖο ἀναφερθήκαμε παραπάνω, κατέλαβε με 500 Πυργιώτες αἰφνιδιαστικά το χωριό Στρέφι.

 Στὸ κοντινὸ χωριό Λατζόι, τοποθέτησε μικρή φρουρά ἀπὸ Ζακυνθινούς καί Πυργιώτες, με ἐπικεφαλῆς τοῦς ἀδελφούς Παναγιώτη καί Δημήτρη Καμπάση ἀπὸ τη Ζάκυνθο.

 Ἦταν ἡ πρώτη φορά ποῦ Ἕλληνες στρατοπέδευαν τόσο κοντά στον Λάλα. Στίς 10 Μαΐου 1821, 1.000 Λαλαίοι περικύκλωσαν το Λατζόι.

 Η ὀρμή τους ἦταν φοβερὴ, ἀλλά καί οι Ἕλληνες μάχονταν ἡρωικά Ὁ Βιλαέτης, ἀπὸ το Στρέφι ὅπου βρισκόταν, ξεκίνησε νά βοηθήσει τοὺς πολιορκημένους στό Λατζόι. Τόν ἀκολούθησαν μόνο 100 ἀπὸ τοὺς ἄντρες του. Θέλοντας νά φτάσει γρηγορότερα στό Λατζόι, δέν κινήθηκε ἀπὸ τα ὑψώματα τῶν χωριῶν Ἀρβανίτι καί Καράτουλα, ἀλλά ἀπὸ τον ἀκάλυπτο πεδινό δρόμο. 

Οἱ Λαλαίοι τοὺς ἀντιλήφθηκα καί κατάφεραν νά ἀποκόψουν τον Βιλαέτη ἀπὸ το κύριο μέρος τῶν ἀνδρῶν του.

 Μόνο 28 πολεμιστές ἔμειναν μαζί του.           Ὁ Βιλαέτης, αν καί μπορούσε νά διαφύγει, προτίμησε νά πολεμήσει καί νά πράξει το Καθῆκον του πρὸς το Γένος.

 Οἱ Λαλαίοι ἄρχισαν νά χτυποῦν ἀπὸ παντοῦ Μία σφαίρα βρῆκε στό κεφάλι τον Βιλαέτη ποῦ ἄρχισε νά αἰμορραγεί, ὡστόσο συνέχισε νά πολεμᾶ Η ἄγρια συμπλοκή συνεχίστηκε κι ἔμειναν νά πολεμοῦν ὁ Βιλαέτης καί τρεῖς ἀκόμα γενναίους ἀγωνιστές. Σὲ λίγο, ὁ Ἠλεῖος ἀρχηγὸς δέχθηκε βροχή ἀπὸ σφαῖρες ἔπεσε νεκρός. 

Οἱ Λαλαίοι ἐενθουσιάστηκαν καί δέν ἀσχολήθηκαν ἄλλο με το Λατζόι καί το Στρέφι. 

Ἔκοψαν το κεφάλι του Βιλαέτη, το κάρφωσαν σ’ ἔνα κοντάρι καί ἐπέστρεψαν πανηγυρικὰ στον Λάλα. Γι’ αὐτοὺς, κάθε ἀντίσταση στήν Ἡλεῖα ἔπαψε με τον θάνατο του Βιλαέτη. 

Εἶναι ὅμως χαρακτηριστικό, ὅτι ἐνῶ οι Λαλαίοι περιφρονούσαν τοὺς πάντες, τον Βιλαέτη, ὅμως τον θαύμαζαν, ἀποκαλῶντας τον «Φραγκοπαλικάρι». 

Αὐτό ἦταν το ἡρωϊκό τέλος του Χαράλαμπου Βιλαέτη.

 Ὁ Νίκος Γιαννόπουλος, στό βιβλίο του «1821. 

Οἱ Μάχες τῶν Ἑλλήνων γιά την Ἐλευθερία», γράφει ὅτι του ἀρμόζει μιά θέση δίπλα στον Ἀθανάσιο Διάκο καί τον Παπαφλέσσα καί δέν ἔχει ἄδικο. 

Νά σημειώσουμε ἐπίσης γιά τον Βιλαέτη, ὅτι ἦταν αὐτός ποῦ ὔψωσε τη σημαία τῆς Ἐπανάστασης στον Πύργο, στις 26 Μαρτίου 1821 καί πρίν τις συμπλοκές του με τοὺς Λαλαίους, εἶχε πολιορκήσει τοὺς Τούρκους στό κάστρο Χλεμούτσι. Τό κάστρο στό Χλεμούτσι το ὁποῖο χτίστηκε ἀπὸ τοὺς Γάλλους κατά την ἐποχῆ τῆς Φραγκοκρατίας καί ἀποτελοῦσε ἔνα ἀπὸ τα μεγαλύτερα τῆς Πελοποννήσου. 

Η συνεισφορά τῶν Ἐπτανήσιων. 

Ἐκείνη τήν κρίσιμη στιγμή ποῦ οι Ἡλείοι εἶχαν κυριευθεῖ ἀπὸ ἀπαισιοδοξία ἐμφανίστηκαν, «σαν ἀπὸ μηχανῆς θεοί», οι Κεφαλλονίτες Ἀνδρέας Μεταξᾶς καί Γεράσιμος Φωκάς, με 350 ἄνδρες καί ὁ Βαγγέλης Πανάς με 100 ἄνδρες Νὰ θυμίσουμε ὅτι τα Ἐπτάνησα τότε ἦταν ἀγγλοκρατούμενα καί οι «γνωστοὶ ἀνθέλληες», Βρετανοί ἔδειχναν μεγάλη αὐστηρότητα σὲ ὅσους Ἐπτανήσιους ἔσπευδαν νά πολεμήσουν στό πλευρό τῶν ἐπαναστατημένων συμπατριωτῶν τοὺς Μάλιστα, οι Κεφαλλονίτες ἐμφανίστηκαν ὡς «ἀρχηγοί καί στρατηγοὶ τῶν Ἡνωμένων δυνάμεων τῆς Ἑπτανήσου» καί κυκλοφόρησαν φήμες ὅτι ἀποτελοῦν το πρῶτο τμῆμα μεγαλύτερου στρατεύματος.

 Ὁ Κωνσταντίνος Μεταξᾶς, ἀδελφὸς τοῦ Ἀνδρέα, ἀγόρασε στὶς 17 Μαΐου με δικά του χρήματα, δύο πεδινά τροχοφόρα πυροβόλα ἀπὸ ἕναν Κεφαλλονίτη πλοίαρχο. 

 Ἦταν ἕνας ἀπὸ τοῦς χιλιάδες Ἕλληνες που ἔδωσαν μέρος της προσωπικής τοῦς περιουσίας γιά τον Ἀγώνα Πολλοί, ἀπὸ αὐτοὺς, πρίν το 1821 ἦταν πάμπλουτοι καί ἀφοῦ ἔδωσαν τα πάντα γιά τήν Επανάσταση, πέθαναν πάμφτωχοι καί ἀγνοημένοι.

 Στίς 20 Μαΐου 1821, οι Κεφαλλονίτες ξεκίνησαν με κατεύθυνση τον Πύργο. Στήν πορεία, ἑνώθηκαν με πολλές ὁμάδες χωρικῶν με ντόπιους ἀρχηγούς Στὸν Πύργο, συναντήθηκαν με 160 Ζακυνθινούς, ὑπό τον Διονύσιο Σεμπρικό καί Πυργιώτες, ὑπό τον Νικόλαο Βιλαέτη, ἀδελφό του Χαράλαμπου. Ἔτσι στοὺς Ἐπτανήσιους, προστέθηκαν καί 700 περίπου Ἡλείοι, στοὺς ὁποίους συμπεριλαμβάνονταν καί 100 πολεμιστές ἀπὸ το χωριό Δίβρη, τη σημερινή Λάμπεια, ὑπό τοῦς Ἰωάννη καί Ἀγγελῆ Πετραλιά, ὁ ὁποῖος μισθοδοτούσε τοῦς ἀγωνιστές αὐτοὺς καί ξόδεψέ γιά τον Ἀγώνα 100.000 γρόσια. 

Στις 13 Μαΐου, 600 ἀγωνιστές ἀπὸ τήν Ὀλυμπία ὑπό τοῦς Τ. Χριστόπουλο καί Ν. Ζαριφόπουλο, 600 Γορτύνιοι, ὑπό τον Γ. Πλαπούτα καί 250 ἄνδρες ἀπὸ τήν Κυπαρισσία, ὑπό τον Κ. Μέλλιο, κατέλαβαν τη θέση Συκιά. 

Εἶχαν σταλεῖ ἀπὸ τον Θ. Κολοκοτρώνη γιά να ἐμποδίσουν τυχόν βοήθεια τῶν Λαλαίων πρός τήν πολιορκούμενη Τριπολιτσά. 

Αὐτό ἀποτελεῖ δεῖγμα του πόσο ὑπολόγιζε τοῦς Λαλαίους ὁ «Γέρος του Μοριά». 

Μᾶς εἶναί γνωστός ἕνας διάλογος ἀνάμεσα σε κάποιον σημαντικό ἀνάμεσα στοὺς Λαλαίους καί στον Κολοκοτρώνη ὅπου φαίνεται κάποιος ἀπὸ αὐτοὺς να λέει στον «Γέρο», «Αχ, βρε Κολοκοτρώνη, αν γινόσουν μουσουλμάνος, τέτοιο παλικάρι που εἶσαι, θα γινόσουν ἄρχοντας τρανός!». 

Ἐκεῖνος φέρεται να τον ρωτά, «Δηλαδή, θα ἔκανα καί σουνούτεμα», δηλαδή περιτομή. 

Ὁ Λαλαίος του ἀπαντά πῶς, «Βέβαια αύτό εἶναί άπαραίτητο». 

Τότε ὁ «Γέρος» τοῦ ἀπαντά με ἀφοπλιστική εὐθύτητα, «Ἄσε μπέη μου, δε γίνεται. 

Ὅταν βαφτιζόμαστε ἐμεῖς οι Χριστιανοί, ὁ παπάς κόβει λίγο μαλλί απ΄ το κεφάλι μας καί το βάζει πίσω ἀπὸ το εἰκόνισμα του Χριστοῦ, σημάδι ὅτι εἴμαστε δικοί του. Ἀν κάνω λοιπόν σουνούτεμα καί γίνω μουσουλμάνος, θὰ ἔχει κι ὁ Μουχαμέτης το … αύτό καί ὅταν πεθάνω θα με θέλει να πάω στό δικό του παράδεισο.

 Γιὰ σκέψου λοιπόν, να με τραβάει ὁ ἕνας ἀπὸ το μαλλί κι ὁ άλλος ἀπὸ τήν ψωλή. 

Νὰ βάλω σε μάχη, γιά το χατίρι μου, τέτοιους μεγάλους προφητάδες; Θα βρῶ το μπελά μου… Ἄστο, καλύτερα!».

 Ὁ Δημήτρης Πλαπούτας ἦταν ἐπικεφαλῆς του ἀγῶνα στην Ἀρκαδία μαζί με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.

 Η ἐπίθεση στον Λάλα. Στίς 29 Μαΐου, το σῶμα τῶν Ἐπτανησίων, ξεκίνησε ἀπὸ το Στρέφι καί κατέλαβε το Γούμερο, ἐνῶ ὴ δύναμή του εἶχε αὐξηθεῖ σε 1.500 ἄτομον Ἦταν ὴ πρώτη φορά που Ἕλληνες πλησίαζαν τόσο πολύ κοντά στον Λάλα. 

Οἱ Λαλαίοι, γιά να τοῦς ἐμποδίσουν να καταλάβουν ὀχυρές θέσεις γύρω απ’ το χωριό τοῦς, ἔστειλαν ἔνα μέρος τῆς δύναμής τοῦς ἐναντίον τῶν Γορτυνίων καί τῶν Ὀλυμπίων, ἐνῶ οι περισσότεροι κινήθηκαν ἐναντίον τῶν Ἡλείων κα τῶν Ἐπτανησίων Ἔχοντας πλέον τοῦς Ἐπτανήσιους δίπλα τοῦς, οι Πελοποννήσιοι αἰσθάνονταν σιγουριά καί ἀφοῦ κατέλαβαν ἕναν κοντινό λόφο πρός τη θέση «Μνῆμα του Μπουτίνη», τοποθέτησαν τα πυροβόλα καί ἄρχισαν να σφυροκοπούν τοῦς Λαλαίους. 

Η μάχη κράτησε 7 ὧρες    

Οἱ   Λαλαίοι ὑποχώρησαν με βαριές ἀπώλειες, 70 ἀπὸ αὐτοὺς σκοτώθηκαν ἐνῶ οι Ἕλληνες ἔχασαν 14 ἄνδρες Ἡ ἐπιτυχία αὐτή, τόνωσε το ἠθικὸ τῶν Ἑλλήνων, ἐνῶ οι Λαλαίοι θορυβήθηκαν ἰδιαίτερα Ἔβλεπαν γιά πρώτη φορά στα περίχωρά τοῦς ἕναν ἰσχυρὸ ἀντίπαλο Τό ἴδιο βράδυ, οι Ἕλληνες κατέλαβαν το χωριό Πούσι ποῦ ἀπεῖχε μισή ὥρα ἀπὸ τον Λάλα, ὅπου ἐπικρατοῦσε ταραχὴ Μάλιστα οι γυναῖκες τῶν Λαλαίων, ὡρύονταν καθώς ἔβλεπαν Ἕλληνες τόσο κοντά τοῦς 

Ὁ Λάλας, γιά πρώτη φορά βρέθηκε πολιορκημένος. 

Αὐτό ὀφειλόταν κυρίως στοὺς Ἐπτανήσιους, ποῦ ἦταν πειθαρχημένοι καί άψογα ὀργανωμένοι, ἐνῶ εἶχαν ὑἐξυπηρετήσει στα γαλλικά καί τα ἀγγλικὰ τάγματα τῆς Ἑπτανήσου Αἱ σύσκεψη ποῦ ἀκολουθοῦσαν, οι Ἐπτανήσιοι πρότειναν ἄμεση ἐπίθεση, ἀντίθετα οι Πελοποννήσιοι ,καθώς οι ἄνδρες τοῦς δὲν εἶχαν ἀρκετὰ πολεμοφόδια καί ὁ ὁπλισμός τοῦς ἦταν ἐλλιπής, ἀντέδρασαν.

 Μάλιστα, ὁρισμένοι πολεμιστές, μόλις πληροφορήθηκαν ὅτι ἐτοιμάζεται ἐπίθεση στον Λάλα, ἀποχώρησαν. 

Ξαφνικά, κυκλοφόρησαν φήμες ὅτι οι Λαλαίοι ἦταν πρόθυμοι να δεχτοῦν προτάσεις ἀπὸ τοῦς Κεφαλλονίτες γιά παράδοση. 

Οἱ φήμες αὐτές προκάλεσαν ἀναστάτωση στό επτανησιακό στρατόπεδο. Οἱ ἐπικεφαλῆς τῶν Ἐπτανησίων, γιά να ἀποφύγουν ἀποχώρηση τῶν ἀνδρών τοῦς, ἔστειλαν στὶς 2 Ἰουνίου ἐπιστολὴ στοὺς Λαλαίους με προτάσεις γιά παράδοσή 

Οἱ Λαλαίοι χρονοτριβούσαν. Ἔστειλαν μάλιστα εἰρωνική ἐπιστολὴ στον Ἀνδρέα Μεταξά, σύμφωνα με τήν ὁποία Θὰ του ἔδιναν μόνον, «ὀλίγα κεράσια του Λάλα (σήμερα θεωροῦνται τα καλύτερα τοῦ Μοριά) καί δύο ρεβανιά δι’ ἀγάπην». 

Η πτώση τοῦ Λάλα. Ἔτσι οι Ἕλληνες ἀποφάσισαν ἐπίθεση Ἀπὸ κακή συνεννόηση, ὁ Πλαπούτας με τοῦς ἄνδρες τοῦ ἐπιτέθηκαν μόνοι τοῦς στὶς 9 Ἰουνίου 

Οἱ Λαλαίοι τοῦς ἐπιτέθηκαν καί τοῦς ἔτρεψαν Αἱ φυγή.

 Ὁ Γ. Πλαπούτας, μέσα στὴ γενική σύγχυση καί τον καύσωνα, ἔπαθε συμφόρηση καί πέθανε. 

Ὡστόσο, οι Λαλαίοι ἔχασαν 60 ἄνδρες, ἐνῶ οι Ἕλληνες εἶχαν 13 νεκρούς, 11 Πελοποννήσιους καί 2 Ἐπτανήσιους. 

Οἱ Λαλαίοι βρίσκονταν Αἱ δεινή θέση. 

Η πολιορκία τῆς Τριπολιτσάς, εἶχε γίνει ἀσφυκτική, ὁ Ὀμέρ Βρυώνη καθηλώθηκε στὴ Βοιωτία, ἔτσι μποροῦσαν να ἐλπίζουν μόνο Αἱ βοήθεια ἀπὸ τήν Πάτρα.

 Ἔτσι ζήτησαν τη βοήθεια τοῦ Γιουσούφ πασᾶ, ὁ ὁποῖος ἐκστράτευσε προσωπικά, ἐπικεφαλῆς 1.000 ἔως 1.500 ἀνδρών, μεταξύ τῶν ὁποίων 300 ἱππεῖς (ντελήδες). 

Ὅταν ὴ δύναμη αὐτή πλησίασε στό Λάλα, στὶς 11 Ἰουνίου, οι Λαλαίοι ἐπεχείρησαν ἐπίθεση ἀπὸ τήν πλευρά τοῦς, με ἀποτέλεσμα οι Ἕλληνες νά βρεθοῦν ἀνάμεσα Αἱ δύο πυρά καί νά δώσουν τήν εὐκαιρία στον Γιουσούφ νά μπεῖ στό Λάλα. 

Τελικά, ὁ Γιουσούφ ἐπιχείρησε ἐπίθεση στὶς 13 Ἰουνίου Θαρραλέα τοῦς ἀντιμετώπισαν οι Ὀλύμπιοι καί το σῶμα τῶν ἀνδρών τῆς Ἀνδρίτσαινας. 

Ὁ κόμης Ἀνδρέας Μεταξᾶς ἦταν Κεφαλλονίτης ἀγωνιστής τῆς ἑλληνικῆς ἐπανάστασης του 1821, διπλωμάτης καί πολιτικός. Διετέλεσε πρωθυπουργός τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τις 3 Σεπτεμβρίου 1843 ἔως τι 16 Φεβρουαρίου του 1844. 

Οἱ ὁπλαρχηγοί τοῦ 1821 τοῦ ἔδωσαν το παρωνύμιο Κόντε Λάλας ἔνεκα τοῦ τραυματισμού τοῦ κατά τη μάχη τοῦ Λάλα. 

Ὁ Γιουσούφ προσπάθησε να καταλάβει τα πυροβόλα, ὅμως οι Ἐπτανήσιοι, ἄν καί με βαριές ἀπώλειες, κατάφεραν νά τα κρατήσουν.

 Ὁ Ἀνδρέας Μεταξᾶς τραυματίστηκε καί στά δύο χέρια. 

Ὁ Γιουρούφ, με βαριές ἀπώλειες, ἀναφέρονται ἔως καί 200 νεκροὶ, ὑποχώρησε πρὸς τον Λάλα.

 Οἱ Ἕλληνες ποῦ ἔχασαν 22 Κεφαλλονίτες, 2 Ζακυνθινούς καί 60 Πελοποννήσιους, μετακινήθηκαν στήν ὀρεινή Δίβρη.

 Τὴν ἑπόμενη μέρα ὁ Γιουσούφ με ὅσους Λαλαίους εἶχαν ἀπομείνει καί τα γυναικόπαιδα, ἀφοῦ σούβλισαν μερικούς αἰχμαλώτους, έφυγαν γιά τὴν Πάτρα.

 Οἱ Ἕλληνες, μπῆκαν θριαμβευτές στον Λάλα καί ἔκαψαν το χωριό. ἄλλη ἐκδοχὴ, ὅπως σημειώνει ὁ Ν. Πολίτης, ἡ πυρπόληση τοῦ χωριοῦ ἔγινε ἀπὸ τους ἴδιους τους Λαλαίους κατά τήν ἀναχώρησή τους «ὥστε ἐλάχιστα ἀπέμειναν πρὸς λαφυραγωγίαν εις τους εἰσελθόντας ὕστερον Ἕλληνας»

 Οἱ Λαλαίοι, μπῆκαν σε πλοῖα στις 25 Ἰουνίου καί έφυγαν γιά τήν Ἀνατολή Ἀντίθετα, ἡ Γ. Κολλέκα γράφει ὅτι σκόρπισαν σε διάφορα ἀρβανιτοχώρια, κυρίως τῆς Ρούμελης καί τῆς Εὔβοιας Τά «καλύτερα τουφέκια τοῦ Μοριά», οι Λαλαίοι, το φόβητρο τῆς Ἠλεία, καί ὄχι μόνο, δέν φάνηκαν ποτέ πια στήν Πελοπόννησο. 

Ἀποτίμηση καί ἐπίλογος ἦταν μεγάλη ἡ σημασία τῆς Ἑλληνικὴς νίκης, καθώς οι Λαλαίοι θεωροῦνταν «τα καλύτερα τουφέκια τοῦ Μοριά».

 Ἐκτὸς ἀπὸ τήν ἀνακούφιση ποῦ ἐπέφερε τους γειτονικούς ελληνικούς πληθυσμοῦς καί τήν ἀναπτέρωση τοῦ ἠθικοῦ τῶν Ἑλλήνων, τῶν ὁποίων ὁ ἀγῶνας ἄρχισε νά ἐδραιώνεται στη βορειοδυτική Πελοπόννησο, ἐπέφερε εὐνοϊκή ἐξέλιξη τοῦ ἀγώνα στό κέντρο τῆς Πελοποννήσου καί τήν τελείως διαφορετική στάση τῶν Ἀλβανῶν τῆς Τριπολιτσάς. 

Χωρίς τη βοήθεια τῶν Ἐπτανησίων, πολύ δύσκολα οι Πελοποννήσιοι Θά ἔδιωχναν τους Λαλαίους. Ὅμως, κατά τήν ἐπιστροφή τους στά Ἐπτάνησα, Ζακυνθινοί καί Κεφαλλονίτες ἀντιμετώπισαν τήν ἄκρως ἐχθρικὴ στάση τῶν Βρετανῶν. 

Ἀρμοστής τῶν Ἐπτανήσων τότε, ἦταν ὁ περιβόητος Τόμας Μέτλαντ, ὁ ἄνθρωπος ποῦ πούλησε, με ἔκπτωσή ὅπως εἴδαμε, τήν Πάργα στον Άλή πασᾶ Ἀποφασίστηκε δημεύση τῶν περιουσιών ὅσων πολέμησαν στον Μωριᾶ καθώς καί ποινές φυλάκισης. Παράλληλα, βρετανικά πλοῖα περιπολοῦσαν διαρκῶς γιά νά ἀποτρέψουν μετακινήσεις τῶν Ἐπτανησίων σε Δυτική Στερεά καί Μωριᾶ 

Οἱ πολυμήχανοι Ἕλληνες ὅμως, ἔβρισκαν πάντα τρόπους νά ξεφεύγουν καί νά μάχονται δίπλα στους συμπατριῶτες τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ὁ Ζακυνθινός Διονύσιος Σεμπρικός ή Κατσιλίβας. πῆρε μέρος στὴ μάχη τοῦ Λάλα καί τραυματίστηκε. Ἐπέστρεψε στὴ Ζάκυνθο γιά νά θεραπευτεί. 

Ὡστόσο, συνελήφθη καί φυλακίστηκε. Με τήν καταβολή μεγάλης χρηματικής ἐγγύηση, ἀφέθηκε ἐλεύθερος Μόλις θεραπεύτηκε, δραπέτευσε» πάλι γιά τήν Πελοπόννησο ὅπου συνέχισε νά μάχεται.

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΛΥΤΡΑΣ

"ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ" ΓΥΖΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ


Απόβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο (1895), Κ. Βολανάκης

Έργο του Γ. Μαργαρίτη, δασκάλου του Λύτρα με τίτλο
"Ο Καραϊσκάκης ορμά έφιππος προς την Ακρόπολη" 1844

"Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου" Κ. Βολανάκη

 

"Ναυμαχία της Λίσσας" (1869) Βολανάκης

Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ (1897) Κ. Βολανάκης

Μία απο τις πυρπολήσεις στο έργο του Βολανάκη


«Η Πυρπόληση της Τουρκικής Ναυαρχίδας» Κ. Βολανάκης

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΛΥΤΡΑΣ

                    "Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας απ τον Κανάρη" 1873

"Η ναυμαχία της Σαλαμίνας" Κ.Βολανάκης

«Απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγόριου του ‘Ε» Λύτρας

Η έξοδος του Άρεως (1894) Κ.Βολανάκης

Η τούρκικη λεηλασία, Ράλλης, 1885, 60Χ80

"Το παιδομάζωμα" Γύζης