Τα μυστικά ονόματα των Θεών: μαγικές δυνάμεις και ανθρώπινες αδυναμίες
Είναι γεγονός πως τις τελευταίες δεκαετίες η παραδοσιακή Ελληνική θρησκεία, ολοένα και περισσότερο βγαίνει από την αφάνεια και γίνεται προσιτή σε αρκετό κόσμο. Δυστυχώς, όμως, καθώς το ενδιαφέρον μεγαλώνει πληθαίνουν και οι περιπτώσεις διαστρεβλώσεων, περίεργων συγκρητισμών ή και απροκάλυπτης χρήσης πτυχών της θρησκείας μας για άλλους σκοπούς από επιτήδειους.
Η δυσκολία κατανόησης πολλών πραγμάτων λόγω των διαφορετικών προσλήψεων με τις οποίες οι περισσότεροι μεγαλώσαμε, η επέλαση των new-age θεωριών με ότι αυτό συνεπάγεται καθώς και η ψυχολογική αδυναμία, η οποία οδηγεί τους ανθρώπους να αναζητούν το τερατώδες και το παραμυθώδες έχουν κάνει σε πολλές περιπτώσεις ζημιά, κρύβοντας την ουσία κάτω από πολλά στρώματα εικασιών, ψευδών πληροφοριών και εντέχνως προβαλλόμενων "εξαιρέσεων", με αποτέλεσμα όσο μεγαλώνει ο αριθμός τέτοιων περιπτώσεων, τόσο περισσότερο να κρύβεται η πραγματικότητα από τους ενδιαφερόμενους. Και ενώ οι κραυγαλέες περιπτώσεις τύπου δρακονιανών, Ελ και Νεφελίμ είναι ευκόλως παραβλέψιμες και ίσως τελικά ασήμαντες καθώς παρά τον σαματά που προκαλούν αντιμετωπίζονται με την ελάχιστη λογική η οποία είναι κοινό κτήμα των ανθρώπων, άλλες περιπτώσεις απαιτούν αρκετή γνώση, ακόμα περισσότερη εμβάθυνση και μια δύσκολα κατορθωτή στις ημέρες μας ψυχική ισορροπία και ενδυνάμωση, ώστε να μην παρασύρουν.Είναι γνωστοί οι ψυχολογικοί μηχανισμοί, ειδικά σε περιπτώσεις συνόλων, οι οποίοι, οδηγούν τους ανθρώπους στο να δένονται με "μυστικά" και να αναβαθμίζουν το εγώ και την αυτοεκτίμηση τους ως δήθεν κάτοχοι κάποιας "κρυφής" γνώσης ενώ ταυτόχρονα εκχωρούν συναισθηματικά και ψυχικά τον εαυτό τους στον αρχικό κάτοχο του "μυστικού" που τους "μύησε". Έτσι το κυριότερο πεδίο δράσης των επιτηδείων είναι τόσα χρόνια τα μυστήρια, οι "χαμένες γνώσεις" και οι "αποκαλύψεις", στην περίπτωση μας τα Ελληνικά μυστήρια και ότι σχετίζεται με αυτά. Δεν είναι λοιπόν να απορούμε πως τελικά κυκλοφορούν περισσότερα πράγματα για τα δήθεν "μυστήρια" παρά για τα φανερά και γνωστά, πράγμα που απλά σημαίνει πως οι άνθρωποι χωρίς να έχουν την πρώτη βασική γνώση, αγκαλιάζουν κατευθείαν τις συνήθως ψευδείς "αποκαλύψεις" και όντας αφύλακτοι αναζητούν συνεχώς το εξωφρενικό το οποίο θα συγκινήσει την καλλιεργημένη περιέργεια τους.
Μια τέτοια πρόσφατη περίπτωση για την οποία τελευταία λαμβάνω πολλές ερωτήσεις (αφού έχουν λυθεί τα προβλήματα για τα μυστικά των Ελευσινίων των μυστηρίων της Σαμοθράκης κτλ), φαίνεται πως κινείται γύρω από τα δήθεν μυστικά ονόματα των θεών. Δεν γνωρίζω πως χρησιμοποιείται αυτή η "γνώση" από τους επιτήδειους καθώς τίποτα συγκεκριμένο δεν μου έχει μεταφερθεί, εξάλλου η μεγαλύτερη επιτυχία τέτοιων εγχειρημάτων έγκειται στην ασάφεια των διατυπώσεων ώστε να φαντάζεται ο καθένας ότι θέλει. Προφανώς, όμως, κάποιοι θα θεωρούν πως τους δίνει κάποια μαγική δύναμη ή έστω κάποια πλεονεκτήματα έναντι αυτών που δεν τα γνωρίζουν, οπότε αυτό που θα επιχειρήσουμε στο παρόν θα είναι μια γενική εξέταση του θέματος και μια προσπάθεια ελέγχου για το εάν τέτοιες αντιλήψεις παρατηρούνται στον Ελληνικό πολυθεϊσμό ή αλλού, τι περιλαμβάνουν και τελικά από που προέρχονται.
Τα Ελληνικά Μυστήρια
Πρωτίστως θα πρέπει να ξεπεράσουμε την πρώτη ασάφεια, η οποία σχετίζεται με την ίδια την χρήση της λέξης "μυστικό" σε σχέση με τα ονόματα των θεών. Με την σημερινή της χρήση, ως κάτι γνωστό σε λίγους, προφανώς και δεν πρέπει να συγχέεται με την αρχαία έννοια του αρρήτου. Δηλαδή αυτού που δεν λέγεται. Το άρρητο δεν συνεπάγεται και μυστικό, αλλά απλά το μη εκφερόμενο κάτω από διάφορες συνθήκες (η αντίστοιχα εκφερόμενο μόνο κάτω από ειδικές συνθήκες). Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή που αφορά τα αρχαιοελληνικά μυστήρια ή/και τα λατρευτικά ονόματα/επίθετα θεών και θεαινών μυστηριακών λατρειών. Η πιο χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση αφορά τις δύο θεές της Ελευσίνας. Ενώ δηλαδή είναι πασίγνωστες και αναφέρονται με τα ονόματα τους συχνά, Δήμητρα και Περσεφόνη, στο πλαίσιο της μυστηριακής, ή και άλλης, λατρείας από σεβασμό στον άρρητο χαρακτήρα αυτής, ο οποίος καλύπτει το σύνολο της λατρείας, αναφέρονται με ευφημισμούς όπως Δέσποινα ή Κόρη.
Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως αυτές είχαν κάποια άλλα ονόματα, τα μυστικά με την σημερινή έννοια, τα οποία λίγοι κατείχαν; Φυσικά αν και λόγω έλλειψης αποδείξεων κάτι τέτοιο μάλλον θα συνεπαγόταν ύποπτους σκοπούς. Αντιθέτως, το ψευδές μιας τέτοιας θέσης συνάγεται από τον Ηρόδοτο, όταν γράφει για την Αιγυπτιακή θρησκεία και τον Όσιρι. Ενώ σε όλο του το κείμενο και μεταφέροντας μύθους ο Ηρόδοτος κατονομάζει τον θεό κανονικά με το όνομα του, όταν προσεγγίζει λατρευτικά θέματα, δείχνει ένα άγχος στο να μην το κάνει. Πιστεύοντας, ο Ηρόδοτος, στην ομοιότητα μεταξύ των Ελευσινίων μυστηρίων και αυτών της Αιγύπτου (της Ίσιδας και του Όσιρη) εφαρμόζει την Ελληνική αντίληψη του αρρήτου και δεν κατονομάζει τους θεούς, ενώ φυσικά τους γνωρίζει και τους αναφέρει ρητά σε άλλο μη λατρευτικό πλαίσιο. Σε όλα αυτά δεν υπάρχει καμία υπόνοια πως ο Ηρόδοτος πιστεύει πως ο Όσιρις έχει κάποιο άλλο μυστικό όνομα το οποίο δεν λέει.
Η πιο εξεζητημένη περίπτωση, με την οποία θα κλείσουμε το ζήτημα σε σχέση με τα Ελληνικά μυστήρια, είναι αυτή των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης(παρόμοια αναφέρονται και ως Μεγάλες θεές για την Ελευσίνα η Δήμητρα και η Περσεφόνη). Ακριβώς επειδή πρόκειται για τοπική μυστηριακή λατρεία (και ίσως αρχικά μη Ελληνική σύμφωνα με το τι υποστηρίζουν αρκετοί μελετητές 1 ) για την οποία σχεδόν τίποτα δεν έχει σωθεί, θεριεύουν και οι εικασίες. Όπως και να έχει είναι πιθανό οι θεοί της Σαμοθράκης, όπως και αλλού να είχαν άρρητα ονόματα τα οποία χρησιμοποιούνταν μόνο εντός της λατρείας. Και έτσι φαίνεται να ισχύει αν δεχτούμε την αναφορά των Ελληνιστικών χρόνων του Μνασέα που μας σώζεται από τα σχόλια στον Απολλώνιο Ρόδιο.
μυούνται δε Σαμοθράίκηι τοις Καβείροις, ώς Μνασέας φησί. και τα ονόματα αυτών ο' τον αριθμόν. Αξίερος Αξιόκερσα Αξιόκερσος <Κασμίλος>. Αξίερος μέν οϋν έστιν ή Δημήτηρ, Αξιόκερσα δε η Περσεφόνη, Αξιόκερσος δέ ο Αιδης- ο δε προστιθέμενος τέταρτος Κάσμιλος ό Έρμης εστίν, ώς ιστορεί Διονυσόδωρος. 2
Ήταν αυτά τα άρρητα ονόματα μυστικά με την σημερινή έννοια, προφανώς και όχι αφού τα ξέρει ο Μνασέας και ο σχολιαστής του Απολλώνιου χωρίς οι ίδιοι να έχουν μυηθεί. Προφανώς, όμως, δεν ήταν και σεβαστικοί ώστε να διατηρήσουν το άρρητον και να μην τα αναφέρουν.
Όπως εν συντομία δείξαμε, τουλάχιστον σε σχέση με τα γνωστότερα Ελληνικά μυστήρια, το άρρητον δεν ταυτίζεται με το μη γνωστό ή μυστικό, όπως επίσης από πουθενά δεν υποστηρίζεται κάποιο ιδιαίτερο κέρδος, κατοχή κάποιας δύναμης, για αυτούς που τα γνωρίζουν και αυτή είναι η χαρακτηριστική Ελληνική θέση στο θέμα. Σε περιπτώσεις σεβασμού λατρευτικής παράδοσης τα ονόματα δεν λέγονται, αλλά δεν είναι "μυστικά", ούτε υπάρχει κάποια δύναμη σε αυτά. 3
Ρώμη
Έχοντας αυτή την αντίληψη οι Ρωμαίοι, είναι φυσικό να ήθελαν οι ίδιοι να προστατευτούν και να μην μπορούν οι εχθροί τους να πράξουν κάτι αντίστοιχο. Ο καλύτερος βέβαια τρόπος για να εξασφαλίσουν αυτό το αποτέλεσμα ήταν να κρατήσουν κρυφό το όνομα της δικής τους πολιούχου θεότητας, ή αλλιώς το μυστικό όνομα της Ρώμης (4) το οποίο ήξεραν μόνο κάποιοι ιερείς και αξιωματούχοι της πόλης. Υπάρχει μάλιστα και η περίπτωση του Quintus Valerius Soranus, ο οποίος λέγεται πως καταδικάστηκε σε θάνατο γιατί αποκάλυψε το μυστικό όνομα της Ρώμης ή όπως περιγράφει ο Maurus Servius Honoratus:
Ο αντιπρόσωπος του λαού (Tribune), Valerius Soranus τόλμησε να αποκαλύψει αυτό το όνομα, όπως μας πληροφορεί ο Varro και πολλές άλλες πηγές. Μερικοί λένε πως σύρθηκε από την Σύγκλητο και πως τον σταύρωσαν. Άλλοι λένε πως τράπηκε σε φυγή φοβούμενος τα αντίποινα, αλλά τελικά συνελήφθη στην Σικελία από ένα Πραίτορα ο οποίος και τον εκτέλεσε κατά παραγγελία της Συγκλήτου.
Παρόλα αυτά η όλη πρακτική του Evocatio από την οποία προκύπτει η ανάγκη να κρατηθεί "κρυφό" το όνομα φαίνεται να μην υπήρχε εξ' αρχής αλλά πως προέκυψε σταδιακά ως αντιστάθμισμα σε μια "πραγματική" υλική βεβήλωση των ιερών μιας πόλης ώστε οι πολιούχοι θεοί της να την εγκαταλείψουν αφήνοντας την έκθετη στους εχθρούς. Αυτή φαίνεται να είναι η αρχική πρακτική, αρκεί να θυμηθούμε την περίφημη περίπτωση με το ιερό ξόανο της θεάς Αθηνάς στην Τροία, το γνωστό Παλλάδιον, το οποίο κλέψανε από την Ακρόπολη οι Οδυσσέας και Διομήδης, πράξη η οποία έπρεπε να προηγηθεί του εγχειρήματος του Δουρείου Ίππου για την επιτυχή κατάληψη της πόλης από τους Αχαιούς. Φαίνεται, λοιπόν, πως αυτή η "μαγική" πρακτική, αρχικά είχε έναν υλικό χαρακτήρα (η προστασία δεμένη με το ξόανο η άλλο φυσικό αντικείμενο αντιπροσωπευτικό της θεότητος) και δεν περιλάμβανε καμιά μυστική γνώση ονομάτων ή κάτι ανάλογο, αντίληψη η οποία ακόμα και στους Ρωμαίους μόνο ως μετέπειτα διαμορφωμένη μπορεί να ειδωθεί.
Αίγυπτος
Μιλώντας, όμως για "μαγικές" πρακτικές αξίζει να εξετάσουμε και την περίπτωση του κατεξοχήν λαού κατόχου τέτοιων γνώσεων (τουλάχιστον όπως πίστευαν για αυτούς οι ίδιοι οι Έλληνες και Ρωμαίοι) τους Αιγυπτίους, στους οποίους διακρίνεται αρκετά καθαρότερα η πίστη περί της δύναμης των ονομάτων και η μυστικότητα αυτών σε τέτοιες περιπτώσεις. Στους Αιγύπτιους, ως γνωστόν, πολλές μαγικές αντιλήψεις ήταν αρκετά συνυφασμένες με την θρησκεία αντίθετα από τους Έλληνες στους οποίους η "μαγεία" παρέμεινε ένα περιφερειακό φαινόμενο (9). Ένας γνωστός μύθος για την Ίσιδα και τον Ρά αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα για το θέμα που μας απασχολεί (10).
Ο μύθος μας λέει πως αρχικά η Ίσις δεν ήταν θεά αλλά μια ισχυρή μάγισσα η οποία θέλησε όμως να ομοιάσει στους θεούς. Για να το επιτύχει - μέσω ενός ειδικού ξορκιού- έπρεπε να μάθει το μυστικό/μαγικό όνομα του Ρά, του πρεσβυτέρου των θεών. Αυτός λέγεται πως ήταν γερασμένος, πως παρέπαιε και πως του έσταζαν τα σάλια (sic), τα οποία μάζεψε η Ίσις για να κατασκευάσει το μαγικό φίλτρο. Η θεά τοποθέτησε ένα φίδι στον δρόμο που χρησιμοποιούσε κάθε μέρα ο θεός και όταν αυτός πέρασε μαζί με την συντροφιά των άλλων θεών αυτό τον δάγκωσε και το δηλητήριο χύθηκε στο σώμα του. Και ο Θεός είπε:
"Ελάτε σε μένα ω παιδιά μου, απόγονοι του σώματος μου. Είμαι ένας πρίγκιπας, ο υιός ενός πρίγκιπα, το θεϊκό σπέρμα ενός θεού. ο πατέρας μου επινόησε το όνομα μου. ο πατέρας και η μητέρα μου, μου έδωσαν το όνομα μου. και αυτό παρέμεινε κρυφό μέσα στο σώμα μου απ' όταν γεννήθηκα, έτσι ώστε κανείς μάγος να μην αποκτήσει δύναμη πάνω μου. Βγήκα έξω για να θαυμάσω αυτό που έχω φτιάξει, περπάτησα τις δύο περιοχές που δημιούργησα και ιδού! κάτι με τσίμπησε. Τι ήταν δεν γνωρίζω. Ήταν φωτιά ή μήπως νερό; Η καρδιά μου φλέγεται και η σάρκα μου τρέμει, όλα μου τα μέλη τρέμουν. Φέρτε μου τα παιδιά των θεών που κατέχουν τα ιαματικά λόγια και χείλια που κατανοούν, αυτών που η δύναμη φτάνει τους ουρανούς."
Έτσι οι θεοί κάλεσαν εκεί την Ίσιδα, η οποία ρώτησε τον θεό τι έχει και αυτός περιέγραψε ξανά την κατάσταση του. Και τότε η Ίσιδα του είπε:
"Δώσε μου το όνομα σου θεϊκέ πατέρα γιατί θα ζήσει αυτός που θα κληθεί με το όνομα του" και έλαβε την απάντηση:
"Δημιούργησα τους Ουρανούς και την Γή, έθεσα σε τάξη τα βουνά, έφτιαξα την μεγάλη και πλατιά θάλασσα, τέντωσα τους δύο ορίζοντες σαν κουρτίνα. Είμαι αυτός που ανοίγοντας τα μάτια του γίνεται φώς, κλείνοντας τα σκοτάδι. Με μια μου εντολή ο Νείλος φουσκώνει, αλλά οι θεοί δεν γνωρίζουν το όνομα μου. Είμαι ο Khepera το πρωί, ο Ρα το μεσημέρι, ο Atum το δείλι."
Αλλά ο θεός συνέχισε να νοιώθει το δηλητήριο να τον κατατρώει καθώς αυτά δεν ήταν τα πραγματικά του ονόματα. Και η Ίσις που το κατάλαβε του είπε ξανά πως μόνο γνωρίζοντας το πραγματικό του όνομα θα μπορούσε να τον σώσει. Και ο θεός σφαδάζοντας από τους πόνους πείστηκε και είπε:
"Συναινώ στο να ψάξει η Ίσις μέσα μου, και στο να περάσει το όνομα μου από τα στήθη μου στα δικά της"
Και έτσι και έγινε και η Ίσις γιάτρεψε τον θεό ενώ απέκτησε και το πραγματικό μαγικό του όνομα που την κατέστησε μια ισχυρή θεά την ίδια.
Η υλικότητα του ονόματος είναι πολύ χαρακτηριστική στην περίπτωση μας σε βαθμό μάλιστα που θα μπορούσε να υποστηριχτεί πως η λέξη "όνομα" ενδέχεται να αναφέρεται σε δύο διαφορετικές έννοιες, η πρώτη κοντά στην ουσία ενός όντος (παρόμοια με την ψυχή αλλά υλική) και η δεύτερη την λεκτική της συμβολική αποτύπωση η οποία μπορεί να είναι το Όνομα. Σε κάθε περίπτωση στην αντίληψη αυτή των Αιγυπτίων βρίσκουμε και την αρχική πηγή της πίστης στην μαγική δύναμη μυστικών ονομάτων, η οποία επηρέασε αργότερα διάφορες παραδόσεις στον μεσογειακό κόσμο.
"Ελληνικοί" μαγικοί πάπυροι
Μια από αυτές είναι οι λεγόμενοι Ελληνικοί μαγικοί πάπυροι της Αιγύπτου (2ος αιώνας πκχ- 5ος αιώνας κχ) , αυτό το πολύ ενδιαφέρον προϊόν Ελληνο-Αιγυπτιακού συγκρητισμού, στους οποίους συνήθως βρίσκονται επιπρόσθετα ξένα στοιχεία, από τον Γνωστικισμό, τον πρώιμο Χριστιανισμό αλλά και την Ιουδαική θρησκεία. Εκεί παρατηρούμε σε πλήρη ανάπτυξη την πίστη στις μαγικές δυνάμεις των ονομάτων και των λέξεων, οι οποίες με την σωστή τους χρήση στις μαγικές επωδούς και επικλήσεις μπορούν να πραγματοποιούν όλα τα όνειρα των επίδοξων μάγων. Βέβαια οι μαγικές λέξεις είναι συνήθως ακατάληπτοι φθόγγοι (11), ακριβώς για να είναι περίπου αδύνατη η σωστή εκφορά τους (απαραίτητη για την επιτυχία) από τους "αμύητους", αλλά τι να κάνουμε η μαγεία απαιτεί θυσίες και πολύ μελέτη. Δεν υπάρχει λόγος στο παρόν να επεκταθούμε περισσότερο στο πραγματικά ενδιαφέρον ζήτημα των μαγικών παπύρων αρκεί να αναφέρουμε πως στο πλαίσιο αυτών, τα μαγικά/μυστικά ονόματα είναι είτε Voces mysticae είτε ξένα ονόματα θεοτήτων, όπως διαπιστώνουμε από τα παρακάτω ενδεικτικά παραδείγματα (12).
Voces mysticae:
ὄψη δὲ ἀτενίζοντας σοι τοὺς θεούς... σύρισον μακρὸν συριγμὸν ἔπειτα πόππυσον λέγων· προ-προφεγγῆ μόριος πρόφυρ προφεγγῆ νεμέθιρε ἄρψενεν πίτητμι μεώυ ἔναρθ φυρκέχω φυριδαρίω τύρη φιλβά...
Voces mysticae και θρησκευτικός συγκριτισμός:
επικαλούμε σε, τον εν τω κενώ πνεύματι δεινόν και αόρατον θεόν. αρογογοροβραω σοχου μοδοριω φαλαρχαω οοο, άγιε Ακέφαλε, απάλλαξον τον δείνα απο του συνέχοντος αυτόν δαίμονος, ρουβριαω μαρι ωραμ. βααβναβαωθ. ασς Αδωναί. αφνιαω ιθωληθ Αβρασαξ αηοωϋ ισχυρέ Ακέφαλε....απάλλαξον τον δείνα, Αώθ Ανραώθ βασυμ Ισάκ, Σαβαώθ Ιαω. ούτος έστιν ο κύριος των θεών....
χριστιανικοί μαγικοί πάπυροι και το όνομα του θεού:
φύγε απ' εμού, παν κακόν, παν πονηρόν, το αίμα του Χριστού, φείσαι τω φορούντι.
Ωρ Ωρ φωρ Ελωει,
Αδωναί, Ιαώ, Σαβαώθ, Μιχαήλ, Ιεσού Χριστέ
....Δέσποτά μου, θεέ παντοκράτωρ, και άγιε Φιλόξενε, προστάτα μου, παρακαλώ υμάς δια το μέγα όνομ[α] του δεσπότου θεού. εάν ούκ έστιν θελημα υμών μη λαλήσαι με μηδέ περί τραπέζης μηδέ περί ζυγοστασίας, παρακελεύσαι με μαθεί, ίνα μη λαλήσω. +
+ ΧΜΓ + ΧΜΓ + ΧΜΓ +
+Ο θεός του προστάτου ημών, του αγίου Φιλοξένου. εαν κελεύεις εισενέγκειν εις το νοσοκομίον σου Ανουπ, δείξον την δύναμιν σου, και εξέλθη το πιττάκιον.
Μαγικός πάπυρος με Ιουδαϊκό ξόρκι με το μυστικό όνομα του Θεού:
Προσευχή Ιακώβ
πάτερ πατριαρχών, πατήρ όλων, πατήρ δυνάμεων του κόσμου, κτίστα παντός, κτίστα των αγγέλων και αρχαγγέλων, ο κτίστης ονομάτων σωτηρικών....
...θεός Αβαώθ, Αβραθιαώθ, Σαβαώθ, Αδωνάι, άστρα.....ε και βριλεωναι Αδοναι, χα...αώθ, ο κύριος των όλων....ο κύριος θεός των Εβραίων, Επαγαήλ αλαμν, ου η αέναος δύναμις Ελωήλ, Σουηλ. διόρθωσον τον έχοντα την ευχήν εκ του γένους Ιστραήλ και των χαριζομένων υπό σου, θεέ θεών, ο έχων το κρυπτόν όνομα Σαβαώθ, [.]ι..χ θεός θεών, αμήν, αμήν, ο χιόνα γεννών, επό αστέρων υπέρ αιώνων και αεί διοδεύων....
Θεωρούμε πως τα παραπάνω ενδεικτικά παραδείγματα δείχνουν με τον καλύτερο τρόπο πόσο ξένη προς την καθαρή ελληνική αντίληψη (13) είναι οποιαδήποτε πίστη περί δήθεν δύναμης που δίνουν τα μυστικά ονομάτα θεών, αλλά επιπροσθέτως μας φανερώνουν και την πιο χαρακτηριστική έκφραση μιας τέτοιας αντίληψης που δεν είναι άλλη από την Ιουδαϊκή μαγικοθρησκευτική αντίληψη περί του μυστικού ονόματος του θεού (14) πιθανότατα προϊόν συγκρητισμού της εβραϊκής θρησκείας με την Αιγυπτιακή μαγεία. Ενδιαφέρον έχει όμως να δούμε και πως προέκυψε αυτή η περίπτωση καθώς και τι επιρροές άφησε.
Το Τετραγράμματον
Είτε δεχτούμε την ύπαρξη κάποιου πολυθειστικού υπόβαθρου (ίσως προϊόν της Αιγυπτιακής επιρροής), είτε απλά αποδώσουμε στην μετέπειτα μονοθεϊστική κατασκευή, γεγονός είναι πως το Εβραικό Τετραγράμματο όνομα του θεού το YHVH , το Shem HaMeforash είναι η περίπτωση που συμπυκνώνει όλη την φαντασίωση πίσω από τα μυστικά ονόματα δύναμης (των θεών). Από κάποιους εικάζεται πως αποτελούσε από παλιά, τότε που ακόμα βρίσκονταν στοιχεία πολυθεϊσμού στην Ιουδαϊκή θρησκεία και ο Αδονάι (15) λατρεύονταν μαζί με την σύζυγο του Ανσερά, ένα μυστικό όνομα δύναμης του θεού. Όμως σύμφωνα με τις ίδιες τις Εβραϊκές πηγές συμπεραίνεται πως το όνομα αρχικά δεν ήταν "μυστικό" αλλά άρρητο όπως στα Ελληνικά μυστήρια. Το όνομα εκφερόταν μόνο κατά την διάρκεια του Yom Kippur και μόνο από τον αρχιερέα του ναού της Ιερουσαλήμ, όμως όλοι οι πιστοί το άκουγαν. Με άλλα λόγια ήταν και αυτό ένα όνομα ενδεδυμένο με ταμπού. Καθώς, όμως, η εκφορά του ήταν επιτρεπτή μόνο από τον αρχιερέα, με την καταστροφή του δευτέρου ναού από τους Ρωμαίους το 70 κχ και την βίαιη παύση της ιερατικής γραμμής αυτό ξεχάστηκε. Σώθηκε βέβαια ο τρόπος με τον οποίο γράφονταν αλλά καθώς η εβραϊκή γραφή δεν περιλάμβανε φωνήεντα η ακριβής προφορά του παρέμεινε άγνωστη. Από το σημείο εκείνο και μετά ξεκινά όλη η παραφιλολογία περί του μυστικού ονόματος του Εβραϊκού θεού.
Οι μετέπειτα μάλιστα μυστικιστές του Ιουδαϊσμού, έχτισαν πλήθος μύθων και θεωριών πάνω στο τετραγράμματον, όπως το ότι η σωστή του εκφορά φανερώνει όλο τον λόγο του θεού και την γνώση του κόσμου, ή πως αυτός που το γνωρίζει γίνεται κάτοχος φοβερών δυνάμεων (περιπτώσεις των γκόλεμ των καμπαλιστών κτλ), ή τέλος πως ο μόνος που θα το γνωρίζει και θα το χρησιμοποιήσει χωρίς κίνδυνο θα είναι ο μεσσίας (16). Όλα αυτά στον μεσαιωνικό καμπαλισμό, συμπλέκουν μαζί με αριθμοσοφία, με αλχημεία και όλες τις άλλες "απαγορευμένες" τέχνες δημιουργώντας το υπόστρωμα και των σημερινών σχετικών θεωρήσεων. Αυτό βέβαια συνέβη - δηλαδή η καθιέρωση της πίστης σε ένα μυστικό όνομα του θεού - γιατί στην θεολογική αντίληψη του Ιουδαϊσμού, και στην μετέπειτα διαμορφωθείσα ψυχοσύνθεση των εβραίων αυτή και παρόμοιες αντιλήψεις βρήκαν πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη. Ο Μεσσιανισμός, η εσχατολογία, η αποκάλυψη ήταν το πεδίο στο οποίο ρίζωσε και αναπτύχθηκε αυτή η πίστη διαφθείροντας την φυσιολογική έκφραση λατρευτικού σεβασμού (τα άρρητα ονόματα) και μετατρέποντας την σε αυτή την μαγικό-θρησκευτική αντίληψη, την ικανή να καλύπτει τα συναισθηματικά κενά των καταδιωκόμενων Εβραίων, των οποίων ο Μεσσίας ουδέποτε ήρθε. Αντιθέτως, κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν θα μπορούσε να βρεθεί στις λατρείες των Ελλήνων προγόνων μας, οι οποίοι έχοντας μια φιλική, καθαρή και πάνω από όλα φυσική σχέση με τους πανταχού παρόντες θεούς τους, ουδέποτε χρειάστηκε να καταφύγουν σε τέτοια τεχνάσματα, τα οποία απλά δείχνουν ασέβεια και αποτελούν θρησκευτικό μίασμα το οποίο καταστρέφει την όποια προσπάθεια αναθέρμανσης της προγονικής σχέσης (17).
Σημειώσεις
1) Walter Burkert, Ελληνική Περιφέρεια: Τα μυστήρια της Σαμοθράκης
2) Παρομοίως ο Λατίνος Marcus Terentius Varro τους αντιστοιχεί αργότερα στην Ρωμαϊκή τετράδα: Juppiter, Juno, Minerva, Mercurius
3) Simon Pulleyn, The Power of Names in Classical Greek Religion (1994)
4) Οι περισσότεροι βέβαια μελετητές "βλέπουν" πολιτικά αίτια πίσω από την θανάτωση του
5) Είναι ενδιαφέρον μάλιστα, πως οι δύο βωμοί και η διάταξη τους στον ναό φαίνεται να σχηματίζουν το γνωστό μας από την Μινωική Κρήτη σύμβολο του "διπλού Ε"
6) Εφ' όσον οι αναγνώσεις της Ρωμαϊκής θρησκείας είναι σωστές από τους μελετητές.
7) Το μοναδικό αντίστοιχο του Σωκρατικού δαιμονίου
8) Βέβαια η γενικότητα της διαπίστωσης αντικρούει στις περιπτώσεις που πράγματι γνωρίζουμε τον patron θεό πχ κάποιου αυτοκράτορα ή ανάλογα σαφώς κατονομασμένες "προστάτιδες" θεότητες τόπων ή genius loci όπως ο Ηρακλής, για πόλεις η Τύχη κτλ.
9) Οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως κατέχοντας το "πραγματικό" όνομα ενός θεού μπορούσαν να τον/την εξαναγκάσουν με τις κατάλληλες επικλήσεις να τους ευνοήσει ή να πράξει σύμφωνα με την θέληση τους. Αυτή η αντίληψη υπάρχει περιθωριακά και στην "ελληνική" μαγεία της ύστερης αρχαιότητας αλλά ενώ στους Αιγυπτίους φαίνεται να αποτελεί τον θρησκευτικό κανόνα (εξ'ού και η μεγάλη χρήση της Ίσιδος στις επικλήσεις ως θεάς της μαγείας) για τους Έλληνες η αντίληψη αυτή σε θρησκευτικό επίπεδο θεωρείται μάλλον υβριστική, ανόσια, ή και δεισιδαιμονική.
Geraldine Pinch, Magic in Ancient Egypt: Revised Edition, Bob Brier, Ancient Egyptian Magic, Bernard Andre, Ελληνες Μάγοι.
10) Έτσι όπως μας τον μεταφέρει ο Frazer. Sir James George Frazer, The Golden Bough (1922)
11) Λέξεις που δεν αντιστοιχούν σε καμιά γλώσσα, γνωστές ως Voces mysticae.
12) Μια αντίστοιχη αντίληψη βρίσκουμε στην ύστερη νεοπλατωνική θεουργία (Πρόκλος - Ιάμβλιχος) όπου θεωρείται πως τα ξένα ονόματα θεοτήτων είναι πιο "δυνατά" από τα γνωστά, αλλά σπανίως αν όχι καθόλου δεν θεωρούνται αυτά μυστικά.
13) Στην οποία οι θεοί δεν εξαναγκάζονται από μάγους
14) Με μια απλά αναζήτηση εξάλλου στο ιντερνετ με όρους όπως μυστικό όνομα θεού, κρυφό όνομα θεού τα αποτελέσματα κατακλύζονται από εβραϊκές πηγές, καμπαλιστική μαγεία και αναζητήσεις κτλ.
15) Το οποίο είναι επίθετο που μεταφράζεται ως "ο Κύριος"
16) Αυτό ακριβώς μάλιστα ευαγγελίζονταν ο "δικός μας" Σαμπατάι Ζεβί (1626-1676), ο οποίος κήρυττε πως ήταν ο μεσσίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Από εκεί τελικά προέρχονται και οι εξισλαμισμένοι εβραίοι ή Ντονμέ ή Σαββατιανοί
17) Είναι δυστυχώς απογοητευτικό όταν βλέπουμε να επαναεισπράτονται αυτές οι αντιλήψεις, σε ένα είδος ελληνο-καμπάλας των σαλών στις ημέρες μας.
Αίγυπτος
Ο μύθος μας λέει πως αρχικά η Ίσις δεν ήταν θεά αλλά μια ισχυρή μάγισσα η οποία θέλησε όμως να ομοιάσει στους θεούς. Για να το επιτύχει - μέσω ενός ειδικού ξορκιού- έπρεπε να μάθει το μυστικό/μαγικό όνομα του Ρά, του πρεσβυτέρου των θεών. Αυτός λέγεται πως ήταν γερασμένος, πως παρέπαιε και πως του έσταζαν τα σάλια (sic), τα οποία μάζεψε η Ίσις για να κατασκευάσει το μαγικό φίλτρο. Η θεά τοποθέτησε ένα φίδι στον δρόμο που χρησιμοποιούσε κάθε μέρα ο θεός και όταν αυτός πέρασε μαζί με την συντροφιά των άλλων θεών αυτό τον δάγκωσε και το δηλητήριο χύθηκε στο σώμα του. Και ο Θεός είπε:
"Ελάτε σε μένα ω παιδιά μου, απόγονοι του σώματος μου. Είμαι ένας πρίγκιπας, ο υιός ενός πρίγκιπα, το θεϊκό σπέρμα ενός θεού. ο πατέρας μου επινόησε το όνομα μου. ο πατέρας και η μητέρα μου, μου έδωσαν το όνομα μου. και αυτό παρέμεινε κρυφό μέσα στο σώμα μου απ' όταν γεννήθηκα, έτσι ώστε κανείς μάγος να μην αποκτήσει δύναμη πάνω μου. Βγήκα έξω για να θαυμάσω αυτό που έχω φτιάξει, περπάτησα τις δύο περιοχές που δημιούργησα και ιδού! κάτι με τσίμπησε. Τι ήταν δεν γνωρίζω. Ήταν φωτιά ή μήπως νερό; Η καρδιά μου φλέγεται και η σάρκα μου τρέμει, όλα μου τα μέλη τρέμουν. Φέρτε μου τα παιδιά των θεών που κατέχουν τα ιαματικά λόγια και χείλια που κατανοούν, αυτών που η δύναμη φτάνει τους ουρανούς."
Έτσι οι θεοί κάλεσαν εκεί την Ίσιδα, η οποία ρώτησε τον θεό τι έχει και αυτός περιέγραψε ξανά την κατάσταση του. Και τότε η Ίσιδα του είπε:
"Δώσε μου το όνομα σου θεϊκέ πατέρα γιατί θα ζήσει αυτός που θα κληθεί με το όνομα του" και έλαβε την απάντηση:
"Δημιούργησα τους Ουρανούς και την Γή, έθεσα σε τάξη τα βουνά, έφτιαξα την μεγάλη και πλατιά θάλασσα, τέντωσα τους δύο ορίζοντες σαν κουρτίνα. Είμαι αυτός που ανοίγοντας τα μάτια του γίνεται φώς, κλείνοντας τα σκοτάδι. Με μια μου εντολή ο Νείλος φουσκώνει, αλλά οι θεοί δεν γνωρίζουν το όνομα μου. Είμαι ο Khepera το πρωί, ο Ρα το μεσημέρι, ο Atum το δείλι."
Αλλά ο θεός συνέχισε να νοιώθει το δηλητήριο να τον κατατρώει καθώς αυτά δεν ήταν τα πραγματικά του ονόματα. Και η Ίσις που το κατάλαβε του είπε ξανά πως μόνο γνωρίζοντας το πραγματικό του όνομα θα μπορούσε να τον σώσει. Και ο θεός σφαδάζοντας από τους πόνους πείστηκε και είπε:
"Συναινώ στο να ψάξει η Ίσις μέσα μου, και στο να περάσει το όνομα μου από τα στήθη μου στα δικά της"
Και έτσι και έγινε και η Ίσις γιάτρεψε τον θεό ενώ απέκτησε και το πραγματικό μαγικό του όνομα που την κατέστησε μια ισχυρή θεά την ίδια.
Η υλικότητα του ονόματος είναι πολύ χαρακτηριστική στην περίπτωση μας σε βαθμό μάλιστα που θα μπορούσε να υποστηριχτεί πως η λέξη "όνομα" ενδέχεται να αναφέρεται σε δύο διαφορετικές έννοιες, η πρώτη κοντά στην ουσία ενός όντος (παρόμοια με την ψυχή αλλά υλική) και η δεύτερη την λεκτική της συμβολική αποτύπωση η οποία μπορεί να είναι το Όνομα. Σε κάθε περίπτωση στην αντίληψη αυτή των Αιγυπτίων βρίσκουμε και την αρχική πηγή της πίστης στην μαγική δύναμη μυστικών ονομάτων, η οποία επηρέασε αργότερα διάφορες παραδόσεις στον μεσογειακό κόσμο.
"Ελληνικοί" μαγικοί πάπυροι
Μια από αυτές είναι οι λεγόμενοι Ελληνικοί μαγικοί πάπυροι της Αιγύπτου (2ος αιώνας πκχ- 5ος αιώνας κχ) , αυτό το πολύ ενδιαφέρον προϊόν Ελληνο-Αιγυπτιακού συγκρητισμού, στους οποίους συνήθως βρίσκονται επιπρόσθετα ξένα στοιχεία, από τον Γνωστικισμό, τον πρώιμο Χριστιανισμό αλλά και την Ιουδαική θρησκεία. Εκεί παρατηρούμε σε πλήρη ανάπτυξη την πίστη στις μαγικές δυνάμεις των ονομάτων και των λέξεων, οι οποίες με την σωστή τους χρήση στις μαγικές επωδούς και επικλήσεις μπορούν να πραγματοποιούν όλα τα όνειρα των επίδοξων μάγων. Βέβαια οι μαγικές λέξεις είναι συνήθως ακατάληπτοι φθόγγοι (11), ακριβώς για να είναι περίπου αδύνατη η σωστή εκφορά τους (απαραίτητη για την επιτυχία) από τους "αμύητους", αλλά τι να κάνουμε η μαγεία απαιτεί θυσίες και πολύ μελέτη. Δεν υπάρχει λόγος στο παρόν να επεκταθούμε περισσότερο στο πραγματικά ενδιαφέρον ζήτημα των μαγικών παπύρων αρκεί να αναφέρουμε πως στο πλαίσιο αυτών, τα μαγικά/μυστικά ονόματα είναι είτε Voces mysticae είτε ξένα ονόματα θεοτήτων, όπως διαπιστώνουμε από τα παρακάτω ενδεικτικά παραδείγματα (12).Voces mysticae:
ὄψη δὲ ἀτενίζοντας σοι τοὺς θεούς... σύρισον μακρὸν συριγμὸν ἔπειτα πόππυσον λέγων· προ-προφεγγῆ μόριος πρόφυρ προφεγγῆ νεμέθιρε ἄρψενεν πίτητμι μεώυ ἔναρθ φυρκέχω φυριδαρίω τύρη φιλβά...
Voces mysticae και θρησκευτικός συγκριτισμός:
επικαλούμε σε, τον εν τω κενώ πνεύματι δεινόν και αόρατον θεόν. αρογογοροβραω σοχου μοδοριω φαλαρχαω οοο, άγιε Ακέφαλε, απάλλαξον τον δείνα απο του συνέχοντος αυτόν δαίμονος, ρουβριαω μαρι ωραμ. βααβναβαωθ. ασς Αδωναί. αφνιαω ιθωληθ Αβρασαξ αηοωϋ ισχυρέ Ακέφαλε....απάλλαξον τον δείνα, Αώθ Ανραώθ βασυμ Ισάκ, Σαβαώθ Ιαω. ούτος έστιν ο κύριος των θεών....
χριστιανικοί μαγικοί πάπυροι και το όνομα του θεού:
φύγε απ' εμού, παν κακόν, παν πονηρόν, το αίμα του Χριστού, φείσαι τω φορούντι.
Ωρ Ωρ φωρ Ελωει,
Αδωναί, Ιαώ, Σαβαώθ, Μιχαήλ, Ιεσού Χριστέ
....Δέσποτά μου, θεέ παντοκράτωρ, και άγιε Φιλόξενε, προστάτα μου, παρακαλώ υμάς δια το μέγα όνομ[α] του δεσπότου θεού. εάν ούκ έστιν θελημα υμών μη λαλήσαι με μηδέ περί τραπέζης μηδέ περί ζυγοστασίας, παρακελεύσαι με μαθεί, ίνα μη λαλήσω. +
+ ΧΜΓ + ΧΜΓ + ΧΜΓ +
+Ο θεός του προστάτου ημών, του αγίου Φιλοξένου. εαν κελεύεις εισενέγκειν εις το νοσοκομίον σου Ανουπ, δείξον την δύναμιν σου, και εξέλθη το πιττάκιον.
Μαγικός πάπυρος με Ιουδαϊκό ξόρκι με το μυστικό όνομα του Θεού:
Προσευχή Ιακώβ
πάτερ πατριαρχών, πατήρ όλων, πατήρ δυνάμεων του κόσμου, κτίστα παντός, κτίστα των αγγέλων και αρχαγγέλων, ο κτίστης ονομάτων σωτηρικών....
...θεός Αβαώθ, Αβραθιαώθ, Σαβαώθ, Αδωνάι, άστρα.....ε και βριλεωναι Αδοναι, χα...αώθ, ο κύριος των όλων....ο κύριος θεός των Εβραίων, Επαγαήλ αλαμν, ου η αέναος δύναμις Ελωήλ, Σουηλ. διόρθωσον τον έχοντα την ευχήν εκ του γένους Ιστραήλ και των χαριζομένων υπό σου, θεέ θεών, ο έχων το κρυπτόν όνομα Σαβαώθ, [.]ι..χ θεός θεών, αμήν, αμήν, ο χιόνα γεννών, επό αστέρων υπέρ αιώνων και αεί διοδεύων....
Θεωρούμε πως τα παραπάνω ενδεικτικά παραδείγματα δείχνουν με τον καλύτερο τρόπο πόσο ξένη προς την καθαρή ελληνική αντίληψη (13) είναι οποιαδήποτε πίστη περί δήθεν δύναμης που δίνουν τα μυστικά ονομάτα θεών, αλλά επιπροσθέτως μας φανερώνουν και την πιο χαρακτηριστική έκφραση μιας τέτοιας αντίληψης που δεν είναι άλλη από την Ιουδαϊκή μαγικοθρησκευτική αντίληψη περί του μυστικού ονόματος του θεού (14) πιθανότατα προϊόν συγκρητισμού της εβραϊκής θρησκείας με την Αιγυπτιακή μαγεία. Ενδιαφέρον έχει όμως να δούμε και πως προέκυψε αυτή η περίπτωση καθώς και τι επιρροές άφησε.
Το Τετραγράμματον
Είτε δεχτούμε την ύπαρξη κάποιου πολυθειστικού υπόβαθρου (ίσως προϊόν της Αιγυπτιακής επιρροής), είτε απλά αποδώσουμε στην μετέπειτα μονοθεϊστική κατασκευή, γεγονός είναι πως το Εβραικό Τετραγράμματο όνομα του θεού το YHVH , το Shem HaMeforash είναι η περίπτωση που συμπυκνώνει όλη την φαντασίωση πίσω από τα μυστικά ονόματα δύναμης (των θεών). Από κάποιους εικάζεται πως αποτελούσε από παλιά, τότε που ακόμα βρίσκονταν στοιχεία πολυθεϊσμού στην Ιουδαϊκή θρησκεία και ο Αδονάι (15) λατρεύονταν μαζί με την σύζυγο του Ανσερά, ένα μυστικό όνομα δύναμης του θεού. Όμως σύμφωνα με τις ίδιες τις Εβραϊκές πηγές συμπεραίνεται πως το όνομα αρχικά δεν ήταν "μυστικό" αλλά άρρητο όπως στα Ελληνικά μυστήρια. Το όνομα εκφερόταν μόνο κατά την διάρκεια του Yom Kippur και μόνο από τον αρχιερέα του ναού της Ιερουσαλήμ, όμως όλοι οι πιστοί το άκουγαν. Με άλλα λόγια ήταν και αυτό ένα όνομα ενδεδυμένο με ταμπού. Καθώς, όμως, η εκφορά του ήταν επιτρεπτή μόνο από τον αρχιερέα, με την καταστροφή του δευτέρου ναού από τους Ρωμαίους το 70 κχ και την βίαιη παύση της ιερατικής γραμμής αυτό ξεχάστηκε. Σώθηκε βέβαια ο τρόπος με τον οποίο γράφονταν αλλά καθώς η εβραϊκή γραφή δεν περιλάμβανε φωνήεντα η ακριβής προφορά του παρέμεινε άγνωστη. Από το σημείο εκείνο και μετά ξεκινά όλη η παραφιλολογία περί του μυστικού ονόματος του Εβραϊκού θεού.Οι μετέπειτα μάλιστα μυστικιστές του Ιουδαϊσμού, έχτισαν πλήθος μύθων και θεωριών πάνω στο τετραγράμματον, όπως το ότι η σωστή του εκφορά φανερώνει όλο τον λόγο του θεού και την γνώση του κόσμου, ή πως αυτός που το γνωρίζει γίνεται κάτοχος φοβερών δυνάμεων (περιπτώσεις των γκόλεμ των καμπαλιστών κτλ), ή τέλος πως ο μόνος που θα το γνωρίζει και θα το χρησιμοποιήσει χωρίς κίνδυνο θα είναι ο μεσσίας (16). Όλα αυτά στον μεσαιωνικό καμπαλισμό, συμπλέκουν μαζί με αριθμοσοφία, με αλχημεία και όλες τις άλλες "απαγορευμένες" τέχνες δημιουργώντας το υπόστρωμα και των σημερινών σχετικών θεωρήσεων. Αυτό βέβαια συνέβη - δηλαδή η καθιέρωση της πίστης σε ένα μυστικό όνομα του θεού - γιατί στην θεολογική αντίληψη του Ιουδαϊσμού, και στην μετέπειτα διαμορφωθείσα ψυχοσύνθεση των εβραίων αυτή και παρόμοιες αντιλήψεις βρήκαν πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη. Ο Μεσσιανισμός, η εσχατολογία, η αποκάλυψη ήταν το πεδίο στο οποίο ρίζωσε και αναπτύχθηκε αυτή η πίστη διαφθείροντας την φυσιολογική έκφραση λατρευτικού σεβασμού (τα άρρητα ονόματα) και μετατρέποντας την σε αυτή την μαγικό-θρησκευτική αντίληψη, την ικανή να καλύπτει τα συναισθηματικά κενά των καταδιωκόμενων Εβραίων, των οποίων ο Μεσσίας ουδέποτε ήρθε. Αντιθέτως, κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν θα μπορούσε να βρεθεί στις λατρείες των Ελλήνων προγόνων μας, οι οποίοι έχοντας μια φιλική, καθαρή και πάνω από όλα φυσική σχέση με τους πανταχού παρόντες θεούς τους, ουδέποτε χρειάστηκε να καταφύγουν σε τέτοια τεχνάσματα, τα οποία απλά δείχνουν ασέβεια και αποτελούν θρησκευτικό μίασμα το οποίο καταστρέφει την όποια προσπάθεια αναθέρμανσης της προγονικής σχέσης (17).
Σημειώσεις
1) Walter Burkert, Ελληνική Περιφέρεια: Τα μυστήρια της Σαμοθράκης
2) Παρομοίως ο Λατίνος Marcus Terentius Varro τους αντιστοιχεί αργότερα στην Ρωμαϊκή τετράδα: Juppiter, Juno, Minerva, Mercurius
3) Simon Pulleyn, The Power of Names in Classical Greek Religion (1994)
4) Οι περισσότεροι βέβαια μελετητές "βλέπουν" πολιτικά αίτια πίσω από την θανάτωση του
5) Είναι ενδιαφέρον μάλιστα, πως οι δύο βωμοί και η διάταξη τους στον ναό φαίνεται να σχηματίζουν το γνωστό μας από την Μινωική Κρήτη σύμβολο του "διπλού Ε"
6) Εφ' όσον οι αναγνώσεις της Ρωμαϊκής θρησκείας είναι σωστές από τους μελετητές.
7) Το μοναδικό αντίστοιχο του Σωκρατικού δαιμονίου
8) Βέβαια η γενικότητα της διαπίστωσης αντικρούει στις περιπτώσεις που πράγματι γνωρίζουμε τον patron θεό πχ κάποιου αυτοκράτορα ή ανάλογα σαφώς κατονομασμένες "προστάτιδες" θεότητες τόπων ή genius loci όπως ο Ηρακλής, για πόλεις η Τύχη κτλ.
9) Οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως κατέχοντας το "πραγματικό" όνομα ενός θεού μπορούσαν να τον/την εξαναγκάσουν με τις κατάλληλες επικλήσεις να τους ευνοήσει ή να πράξει σύμφωνα με την θέληση τους. Αυτή η αντίληψη υπάρχει περιθωριακά και στην "ελληνική" μαγεία της ύστερης αρχαιότητας αλλά ενώ στους Αιγυπτίους φαίνεται να αποτελεί τον θρησκευτικό κανόνα (εξ'ού και η μεγάλη χρήση της Ίσιδος στις επικλήσεις ως θεάς της μαγείας) για τους Έλληνες η αντίληψη αυτή σε θρησκευτικό επίπεδο θεωρείται μάλλον υβριστική, ανόσια, ή και δεισιδαιμονική.
Geraldine Pinch, Magic in Ancient Egypt: Revised Edition, Bob Brier, Ancient Egyptian Magic, Bernard Andre, Ελληνες Μάγοι.
10) Έτσι όπως μας τον μεταφέρει ο Frazer. Sir James George Frazer, The Golden Bough (1922)
11) Λέξεις που δεν αντιστοιχούν σε καμιά γλώσσα, γνωστές ως Voces mysticae.
12) Μια αντίστοιχη αντίληψη βρίσκουμε στην ύστερη νεοπλατωνική θεουργία (Πρόκλος - Ιάμβλιχος) όπου θεωρείται πως τα ξένα ονόματα θεοτήτων είναι πιο "δυνατά" από τα γνωστά, αλλά σπανίως αν όχι καθόλου δεν θεωρούνται αυτά μυστικά.
13) Στην οποία οι θεοί δεν εξαναγκάζονται από μάγους
14) Με μια απλά αναζήτηση εξάλλου στο ιντερνετ με όρους όπως μυστικό όνομα θεού, κρυφό όνομα θεού τα αποτελέσματα κατακλύζονται από εβραϊκές πηγές, καμπαλιστική μαγεία και αναζητήσεις κτλ.
15) Το οποίο είναι επίθετο που μεταφράζεται ως "ο Κύριος"
16) Αυτό ακριβώς μάλιστα ευαγγελίζονταν ο "δικός μας" Σαμπατάι Ζεβί (1626-1676), ο οποίος κήρυττε πως ήταν ο μεσσίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Από εκεί τελικά προέρχονται και οι εξισλαμισμένοι εβραίοι ή Ντονμέ ή Σαββατιανοί
17) Είναι δυστυχώς απογοητευτικό όταν βλέπουμε να επαναεισπράτονται αυτές οι αντιλήψεις, σε ένα είδος ελληνο-καμπάλας των σαλών στις ημέρες μας.
