Ἰδιαίτερη εἶναι ἡ ἀγάπη καὶ ξεχωριστός ὁ σεβασμός, με τον ὁποῖο το σύνολο τῶν πιστῶν περιβάλλει την Ἀκολουθία του Ἀκάθιστου Ὕμνου. Ἀγάπη καὶ σεβασμός ποὺ πηγάζουν καὶ ἐμπνέονται ἀπὸ το πρόσωπο πρὸς το ὁποῖο ἀπευθύνεται ἡ Ἀκολουθία, ἀπὸ την ἐκφραστικότητα καὶ τον πλοῦτο τῶν κειμένων, ἀπὸ το μελωδικό ἔνδυμα τῶν λόγων. Ἀγάπη καὶ σεβασμός ποὺ ἐκδηλώνονται με την εὐλαβῆ παρουσία καὶ ἐνεργὸ συμμετοχή στὴν Ἀκολουθία τῶν «πιστῶς προσκυνούντων καὶ δοξαζόντων» Χριστιανῶν, τα ἀπογεύματα της Παρασκευῆς καθ' ὅλη τὴ διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς.
Ὁ Ἀκάθιστος ὕμνος χαρακτηρίζεται ὡς ἕνα ἀριστούργημα της βυζαντινῆς ὑμνογραφίας, γραμμένο πάνω στοὺς κανόνες της ὀμοτονίας, Ἱσοσυλλαβίας καὶ μερικῶς της ὁμοιοκαταληξίας. Η γλῶσσα του ὕμνου εἶναι σοβαρή καὶ ρέουσα, γεμάτη ἀπὸ κοσμητικά ἐπίθετα καὶ πολλά σχήματα. Ἔτσι ἡ νεωτερική του μορφή παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία καὶ ὡραιότητα, πού συναγωνίζεται το βαθύ του περιεχόμενο.
Κανένας δὲν μπορεῖ νὰ ἀμφισβητήσει τον πλοῦτο του λόγου, την ὑπάρξη σχημάτων, την ποιητικότητα ὁρισμένων στίχων καὶ προπαντός το ὑψηλὸ περιεχόμενο του ὕμνου, ποὺ ἐξυμνεῖ την ἐνανθρώπησι του Θεοῦ διὰ της Παναγίας Θεοτόκου. Εἶναι ἀλλεπάλληλες οἱ ἐκφράσεις χαράς, ἀγαλλιάσεως καὶ λυτρώσεως ποὺ δίνουν ἐνθουσιαστικό τόνο στὸν ὕμνο.
Το γεγονός δὲ ὅτι ἀπ' ὅλα τα κοντάκια μόνο αὐτό εἶναι σήμερα σε χρήση στὴν λατρεία της Ἐκκλησίας μας δείχνει την δύναμη καὶ την ἐντύπωση ποῦ ἔκανε καί ἐξακολουθεῖ νὰ κάνει στοὺς πιστούς.
Ἀκάθιστος Ὕμνος – δομή
Ἡ Ἀκολουθία του Ἀκάθιστου Ὕμνου ἀποτελεῖται, κατά βάση, ἀπὸ τον Ἀκάθιστο Ὕμνο καί τον Κανόνα του Ἀκάθιστου Ὕμνου, πλαισιωμένα με ψαλμούς, ἀπολυτίκια καὶ εὐχές.
Ἀκάθιστος Ὕμνος ἐπεκράτησε νὰ ὀνομάζεται το Κοντάκιο, το ὅποιο ψάλλουμε πρὸς τιμήν της Θεοτόκου, τμηματικά κάθε Παρασκευή στὶς τέσσερις πρῶτες βδομάδες της Μ. Σαρακοστῆς (6 οἴκοι με ἀπόδειπνο – Χαιρετισμοί), καὶ ὁλόκληρο την πέμπτη ἑβδομάδα (24 οἴκοι). Το προοίμιο του εἶναι το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», ἔχει ἀλφαβητική ἀκροστιχίδα (Α – Ω) καὶ διπλό ἐφύμνιο (Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε καὶ Ἀλληλούια).
«Κοντάκια» παλαιότερα λέγονταν ὁλόκληροι ὕμνοι, ἀνάλογοι πρὸς τους «Κανόνες». Η ὀνομασία ὀφείλεται μᾶλλον στὸ κοντό ξύλο ἐπὶ του ὁποίου τύλιγαν τὴ μεμβράνη ποῦ περιεῖχε τον ὕμνο.
Το πρῶτο τροπάριο λεγόταν «προοίμιο» ἡ «κουκούλιο» καὶ ὅσα ἀκολουθοῦσαν λέγονταν «οἴκοι», ἴσως διότι ὁλόκληρος ὁ ὕμνος θεωρεῖτο ὥς σύνολο οἰκοδομημάτων ἀφιερωμένων στὴ μνήμη κάποιου ἁγίου.
Κοντάκιο λέγεται συνήθως σήμερα το πρῶτο τροπάριο ἑνός τέτοιου ὕμνου.
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος περιέχει προοίμιο καὶ 24 «οἴκους». Ὡς προοίμιο του Ὕμνου ψάλλεται σήμερα το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», το ὁποῖο ὅμως, καθώς φαίνεται, δέν εἶναι το ἀρχικό. Ἀντίθετα, ὥς γνήσιο προοίμιο φέρεται το, σήμερα, αὐτόμελο ἀπολυτίκιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβῶν ἐν γνώσει», ποὺ ἔχει ἀμεσότερη σχέση με το περιεχόμενο του Ὕμνου, ἀναφερόμενο κι αὐτὸ στὸ γεγονός τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.
Το «Τῇ ὑπερμάχῳ» συνετέθη ἐπ' εὐκαιρία της σωτηρίας της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ κάποιο κίνδυνο καὶ συνδέθηκε μᾶλλον ἀργότερα με τον Ὕμνο. Σ' αὐτό θὰ συνέβαλε καὶ το γεγονός ὅτι ὁ Ὕμνος ψαλλόταν συχνά στὴν Κωνσταντινούπολη στὶς εὐχαριστήριες ἀκολουθίες πρὸς τιμήν της Παναγίας, πολιούχου της Βασιλεύουσας.
Οἱ 24 «οἴκοι» σχηματίζουν ἀλφαβητική ἀκροστιχίδα καὶ ἔχουν ἐφύμνιο οἱ μὲν περιττοί «Χαῖρε, Νύμφη, ἀνύμφευτε», οἱ δὲ ἄρτιοι «Ἀλληλούια». Ἀπὸ αὐτούς οἱ 12 ἀναφέρονται στὸν Κύριο καὶ τελειώνουν με το «Ἀλληλούια» = Αινείται το Θεό. Οἱ ἄλλοι 12 οἴκοι ἀναφέρονται στὴ Θεοτόκο καὶ τελειώνουν με το «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε». «Ἐφύμνιο» λέγεται ἡ τελευταία φράση του ὕμνου ποῦ ἐπαναλαμβάνει ο λαός.
Μέσα στοὺς 72 στίχους συναντοῦμε 144 χαιρετισμούς στὴ Θεοτόκο: «Χαῖρε, της ἐκκλησίας ὁ ἀσάλευτος Πύργος, Χαῖρε, της βασιλείας το ἀπόρθητον τεῖχος, Χαῖρε δι ᾖς ἐγείρονται τρόπαια, Χαῖρε, δι ἧς ἐχθροί καταπίπτουσι...». Ἀπὸ τὴ λέξη ΧΑΙΡΕ ὀνομάστηκαν καὶ Χαιρετισμοί.
Περιεχόμενο του Ὕμνου
Ὁ Ὕμνος διακρίνεται σε δύο ενότητες:
ἅ. Α-Μ, ποὺ ἀποτελεῖ το ἱστορικό τμῆμα (Εὐαγγελισμός της Θεοτόκου, σύλληψη Χριστοῦ ἀπὸ την Παναγία, ἐπισκέψη της Θεοτόκου στὴν Ἐλισάβετ, ἀνησυχία Ἰωσήφ, ἐπισκέψη ποιμένων καὶ μάγων στὸ νεογέννητο Χριστό, ἐπιστροφή Μάγων, φυγή στὴν Αἴγυπτο, Ὑπαπαντή), καὶ
β. Ν-Ω, ποὺ ἀποτελεῖ το δογματικό – θεολογικό τμῆμα (ἄσπορος σύλληψη, θεότης καὶ ἀνθρωπότης του Χρήστου, σωτηρία του ἀνθρώπινου γένους με τὴ θυσία του Ἰησοῦ, θέωση τῶν ἀνθρώπων, θεομητορικῆς ἀξίας της Θεοτόκου κ.ά) χωρίς ὅμως νὰ λείπουν ἀπὸ κάθε ἑνότητα καὶ στοιχεῖα της ἄλλης.
Πηγές του ὕμνου εἶναι ἡ Ἁγία Γραφή καὶ οἱ Πατέρες της Ἐκκλησίας.
Ὀνομασία του Ὕμνου
Ἡ ὀνομασία Ἀκάθιστος Ὕμνος ἀποδόθηκε στὸν Ὕμνο ὀφείλεται στὸ ὅτι «ὄρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ ἔμελψαν καὶ ὅτι πᾶσι τοῖς ἄλλοις οἴκοις καθῆσθαι ἐξ ἔθους ἔχοντες, ἐν τοῖς παροῦσι τῆς θεομήτορος ὀρθοὶ πάντες ἀκροώμεθα». Αὐτὰ γράφει το Συναξάριο, καὶ ἐντοπίζει «την νύκτα ἐκείνη» το καλοκαίρι του 626.
Πείσης, ἀπὸ την πρώτη στιγμή ποῦ ἐμφανίστηκε ὁ ὕμνος οἱ πιστοί σε κάθε εὐκαιρία καὶ ἀφορμή, τον ἔψαλαν ὄρθιοι καὶ ἀπ' την ἀρχὴ συνδέθηκε με την ἑορτὴ του Εὐαγγελισμοῦ του ὁποίου την ἀκολουθία το ἐκκλησίασμα παρακολουθοῦσε ὄρθιο.
Χρόνος καί αἰτία σύνθεσης
Σύμφωνα με το Συναξαριστή, ὁ Ὕμνος δημιουργήθηκε το 626, μετά τὴ σωτηρία της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ την πολιορκία των Ἀβάρων καὶ τῶν Περσῶν, ὁπότε καὶ ψάλει γιὰ πρώτη φορά.
Κατά το ἔτος 626 ἡ Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε ἀπὸ τους Πέρσες καὶ Ἀβάρους. Ο βασιλέας Ἡράκλειος ἀπουσίαζε στὴ Μικρά Ἀσία σε πόλεμο κατά τῶν Περσῶν. Τότε ὁ φρούραρχος Βώνος μαζί με τον Πατριάρχη Σέργιο ἀνέλαβαν την ὑπεράσπιση της αὐτοκρατορίας. Ο Πατριάρχης περιέτρεχε τη πόλη με την εἰκόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας καὶ ἐνεθάρρυνε τα πλήθη καὶ τους μαχητές.
Ξαφνικά ξέσπασε φοβερός ἀνεμοστρόβιλος ποὺ δημιούργησε τρικυμία καταστρέφοντας τον ἐχθρικὸ στόλο καὶ τὴ νύκτα της 7ης πρὸς την 8η Αὐγούστου, ἀναγκάσθηκαν νὰ φύγουν ἄπρακτοι. Ο λαός πανηγυρίζοντας τὴ σωτηρία του, συγκεντρώθηκε στὸ Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών καὶ ὅλοι ὄρθιοι ἔψαλλαν τον ἀπὸ τότε λεγόμενο «Ἀκαθίστῳ Ὕμνο» στὴν Παναγία, ἀποδίδοντας τα «νικητήρια» καὶ την εὐγνωμοσύνη τους στὴν «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ».
Γιὰ νὰ ψαλθεῖ ὅμως τότε θὰ πρέπει νὰ εἶχε συντεθεῖ νωρίτερα, καθώς δὲν ἦταν δυνατό νὰ γίνει αὐτὸ σε μία νύχτα. Κάποιοι μελετητές ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ὕμνος ἔπρεπε νὰ προϋπῆρχε στῆ λειτουργική πράξη, καὶ νὰ ψάλθηκε τότε «ὀρθοστάδην», ἀπὸ μεγίστη ἀφοσίωση πρὸς ἐγκωμιασμό της Θεοτόκου. Καὶ προκρίθηκε αὐτὸς ὁ ὕμνος ἀπὸ κάποιον ἄλλον ἐνδεχομένως, ἐπειδὴ θὰ ἦταν κιόλας καθιερωμένος στὴν Ἀγρυπνία της 15ης Αὐγούστου στὴ Βλαχέρνα, καὶ ἐπειδή το περιεχόμενό του, με χαρακτῆρα ἀφηγηματικό, δογματικό, καὶ δοξολογικό – ἐγκωμιαστικό προσφερόταν γιὰ τὴ διάσωση καὶ τὴ λύτρωση της Πόλης ἀπὸ τὴ δεινή περίσταση.
Η δομή, το ὕφος καὶ το περιεχόμενο του ὕμνου εἶναι μᾶλλον μεταρωμανικά στοιχεῖα, ὅπως κατάδειξε ὁ καθηγητής Νικόλαος Τωμαδάκης. Ὁ ὕμνος ἀναφέρεται σε ὅλο το μυστήριο της ἐνανθρώπησης του Χριστοῦ, στὸ ὁποῖο εἶναι βασικός παράγοντας ἡ Θεοτόκος. Ἔτσι, ὁ Μαριολογικός καὶ Χριστολογικός χαρακτῆρας του εἶναι φανερός.
Συνεπῶς, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἀναφέρεται σε κοινό ἑορτασμό του Εὐαγγελισμοῦ καὶ των Χριστουγέννων – οἱ γιορτές χωρίστηκαν στὰ χρόνια του Ἰουστινιανού (527-565) – ἀλλὰ εὔκολα ἐπίσης μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ ἐγκωμιαστικός καὶ δοξολογικός χαρακτῆρας του ὕμνου εἶναι πρόσφορος γιὰ κάθε περίσταση ποὺ ἡ θρησκεύουσα ψυχή θέλει νὰ ἀναφερθεῖ στὸ θαῦμα της σωτηρίας της.
Σύνθεση του Ὕμνου
Ἀπὸ τα σημαντικότερα καὶ δυσκολότερα φιλολογικά προβλήματα εἶναι αὐτὸ της σύνθεσης του Κοντακίου του Ἀκάθιστου Ὕμνου. Συνθέτης, χρόνος καὶ αἰτία της σύνθεσης παραμένουν ἀκόμα ἀνεξακρίβωτα ἀπὸ τους μελετητές.
Με τὴ χρονολογία σύνθεσης του ὑμνοῦ συνδέεται ἀναπόφευκτα το ὄνομα του ποιητή του ὕμνου, του μελωδοῦ. Ὁ ὕμνος φέρεται σε ὅλῃ τὴ χειρόγραφη παράδοση ἀνώνυμος, καὶ ὁ Συναξαριστής ποῦ τον συνδέει με το γεγονός της διάσωσης ἀπὸ την πολιορκία του 626 δὲν κάνει λόγο οὔτε γιὰ το χρόνο της σύνθεσης οὔτε για τον ποιητή του.
Ἦταν φυσικό, ἡ παράδοση σιωπηρά, ἀλλὰ καὶ πολλοί μεγάλοι μελετητές νὰ ἀποδώσουν τον ἔξοχο αὐτὸ ὕμνο στὸν κατ' ἐξοχὴν πρίγκηπα τῶν βυζαντινῶν ὑμνογράφων, τον Ρωμανό το μελωδό (α΄ μισό ς΄ αι.). Ὑπάρχει καὶ μία μεταγενέστερη μαρτυρία, του ἴς΄ αἱ., ὡς σημείωση σε κώδικα του ΙΓ΄ αἱ. (της μονῆς Βλατάδων 41, φ. 193α) ποὺ ἀναφέρει το ὄνομα του Ρωμανού ὡς ποιητή του ὕμνου.
Ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλες δύο περιπτώσεις γιὰ τον μελωδό του Ἀκάθιστου Ὕμνου, με ἐξίσου σοβαρές ἐνδείξεις. Η μία εἶναι ὅτι στὴ λατινική μετάφραση του ὕμνου, γύρω στὸ 800, ἀπὸ τον Ἐπίσκοπο Βενετίας Χριστόφορο, ἀναφέρεται το ὄνομα του Γερμανοῦ Α΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (715-730 κοιμήθηκε 740) ποῦ ἦταν σύγχρονος με τα γεγονότα του 718 "IncipitHymnusdeSanctaDeiGenetriceMaria, VictoriferusatqueSalutatorius, aSanctoGermanoPatriarchaConstantinopolitano".
Ἡ ἄλλῃ περίπτωση εἶναι, ὅτι σε μία παλαιά ἀχρονολόγητη εἰκόνα του Εὐαγγελισμοῦ στὸ παρεκκλήσιο του Ἁγίου Νικολάου της ὀνομαστής μονῆς του Ἁγίου Σάββα στὰ Ἱεροσόλυμα, εἰκονίζεται κι ἕνας μοναχός ποῦ κρατάει εἰλητάριο με γραμμένο το «Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη». Στὸ κεφάλι του μοναχοῦ ὑπάρχει ἡ ἐνδείξη «Ο ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ». Αὐτὸς ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δὲν εἶναι ἄλλος ἀπὸ τον Κοσμᾶ το μελωδό, ποῦ κοιμήθηκε το 752/4, κι εἶναι κι αὐτὸς σύγχρονος με την θαυμαστή λύτρωση της Κωνσταντινούπολης ἀπὸ την πολιορκία του 718.
Ο Κανόνας του Ἀκάθιστου εἶναι ἔργο των Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ (οἱ εἱρμοί) καὶ Ἰωσήφ Ξένου του Ὑμνογράφου (τα τροπάρια).
Τρόπος ἐκτελέσεως
Ἱστορικές συγκυρίες δὲν ἐπέτρεψαν νὰ διασωθεῖ ὡς τις μέρες μας ὁ τρόπος μελωδικῆς ἐκτέλεσης του Ὕμνου. Γι' αὐτὸ τον λόγο δὲν ψάλλεται ἀλλὰ ραψωδείται ἀπὸ τους ἱερεῖς στοὺς ναούς, κατά την τέλεση της Ἀκολουθίας.
Ἀκάθιστος Ὕμνος με Ἀπόδειπνο
Ψάλλεται ὁλόκληρος ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ἐν συνδυασμῷ μετὰ τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου, ὡς ἀκολούθως: Ἀναγιγνώσκεται τὸ Μικρὸν Ἀπόδειπνον μέχρι τοῦ Ἄξιόν ἐστιν... Μετ' αὐτὸ ψάλλεται τὸ Τροπάριον Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς... δὶς ἀργῶς καὶ ἅπαξ σύντομον καὶ ἀναγιγνώσκεται ὑπὸ τοῦ (Ἀρχ.) Ἱερέως ἡ α´ Στάσις (Α-Ζ) τῶν Οἴκων (Χαιρετισμῶν) τῆς Θεοτόκου.
Ἀκολούθως ψάλλεται ἡ α´ καὶ γ´ Ὠδὴ τοῦ Κανόνος τῆς Θεοτόκου, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... ἀργῶς καὶ ἀναγιγνώσκεται ἡ β´ Στάσις (Η-Μ).
Ἐν συνεχείᾳ ψάλλονται ἡ δ´, ε´ καὶ ς´ Ὠδὴ τοῦ Κανόνος, πάλιν τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... ἀργοσύντομον καὶ ἀναγιγνώσκεται ἡ γ´ Στάσις (Ν-Σ).
Τέλος ψάλλονται αἱ΄ Ὠδαὶ ζ´, η´ καὶ θ´ Ὠδῆς ὁ Ἱερεὺς θυμιὰ ὡς εἴθισται, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ... σύντομον καὶ ἡ δ´ Στάσις (Τ-Ω καὶ Α).
Τρισάγιον.
ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ: Τῇ Ὑπερμάχῳ....
Καὶ τὰ λοιπὰ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου. (από το Μέγα Ωρολόγιον).
«Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε.
Ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε»
